Phong cách chủ đạo trong kiến trúc
HN thời Pháp thuộc
Sự hiện diện đầu tiên của kiến trúc Pháp ở Hà Nội là từ năm 1803, khi vua Gia Long
nhà Nguyễn cho xây lại thành Hà Nội theo kiểu Vauban dưới sự chỉ đạo của 4 kỹ sư công
binh Pháp. Tuy nhiên phải đến khi thành lập khu Nhượng địa năm 1875 ở ven sông Hồng
(kéo dài từ phố Phạm Ngũ Lão tới Quân y Viện 108 và bệnh viện Hữu Nghị ngày nay) thì
những công trình phong cách kiến trúc Pháp mới thực sự có dấu ấn tại Hà Nội.
Trải qua gần một thế kỷ (cuối thế kỷ 19 tới nửa đầu thế kỷ 20), kiến trúc thời kỳ
Pháp thuộc với sự phong phú về phong cách đã để lại cho Hà Nội một di sản kiến trúc
quý giá. Trong bài viết này, chúng tôi muốn đề cập tới những phong cách chủ đạo, để lại
những dấu ấn rõ ràng trong kiến trúc thời kỳ này.
1. Phong cách kiến trúc Tiền thực dân
Phong cách kiến trúc Tiền thực dân ở Hà Nội bắt đầu hình thành từ chính khu
Nhượng địa với những ngôi nhà làm việc, nhà ở cho sĩ quan và binh lính Pháp. Với mong
muốn có được những không gian phù hợp với chức năng cần thiết nhưng tránh được cái
nóng oi ả mùa hè, các sĩ quan công binh Pháp đã nghĩ ra một hình thức kiến trúc nhiệt đới
thô sơ với các hành lang rộng bao lấy không gian chính.

Bảo tàng Lịch sử Quân sự (trước đây là Sở chỉ huy quân đội Pháp)
Sau khi chiếm được thành Hà Nội và biến nó thành Sở chỉ huy quân đội Pháp, các
sĩ quan công binh cũng xây dựng một loạt công trình trong thành nội cũng như trên trục
đường nối khu nhượng địa với Hoàng Thành cũ (nay tuyến phố Tràng Tiền - Tràng Thi -
Điện Biên Phủ) và khu vực xung quanh hồ Hoàn Kiếm theo phong cách Tiền thực dân.
Các công trình kiến trúc phong cách Tiền thực dân thường có mặt bằng hình chữ
nhật đơn giản có hành lang rộng chạy xung quanh. Nhà thường có hai tầng, sàn tầng hai
dùng dầm đỡ thép hình cuốn gạch ở trên. Mái dốc lợp ngói hoặc tôn. Tường chắn mái xây
gạch dùng để trang trí mặt tiền có một vài hình thức tranh trí đơn giản như hàng con tiện
hoặc đắp xi măng hình hoa lá. Hành lanh quanh nhà được tạo ra hình thức cuốn vòm hình
cung hoặc bán cầu có khoá vòm.
Nhìn chung thì đây là phong cách mang tính công năng duy lý, ít chú trọng về mặt
thẩm mỹ nên không có nhiều giá trị về mặt kiến trúc. Tuy vậy chúng cũng là đại diện cho

Bắc Kỳ, Phủ Thống sứ (12 Ngô Quyền), Ga Hàng Cỏ, Công ty Hoả xa Đông Dương -
Vân Nam (82 Trần Hưng Đạo), Nhà hát lớn, Viện Radium Đông Dương (43 Quán Sứ),
khách sạn Metropole (15 Ngô Quyền).
Đặc điểm nhận dạng: Bố cục cân đối, sử dụng nhiều thức cổ điển, mái dốc lợp ngói
tây hoặc ngói đá, nhiều hình thức trang trí phong phú sử dụng các thức, chi tiết Cổ điển
La Mã, Phục hưng, Baroque.
3. Phong cách kiến trúc địa phương Pháp
Từ những năm 1900, một lượng khá lớn người Pháp đã tới Hà Nội làm việc, sinh
sống. Họ mang theo những hoài niệm về quê hương thông qua những công trình kiến trúc
nơi họ đã sống (chủ yếu là các địa phương miền Bắc nước Pháp và vùng Paris) và do vậy
cũng bắt đầu từ thời gian này, một loạt biệt thự, trường học cho người Pháp được xây
dựng theo phong cách kiến trúc địa phương Pháp.

Trụ sở Bộ Tư pháp (trước đây là Trường nữ học Pháp)
Các công trình phong cách địa phương miền Bắc Pháp có mái với độ dốc lớn, các
công trình phong cách vùng Paris có độ dốc vừa phải có hệ con sơn gỗ đỡ phần mái nhô
ra khỏi tường.
Tuy nhiên cũng phải chú ý rằng kiến trúc phong cách địa phương Pháp xây dựng ở
Hà Nội không giống hoàn toàn ở chính quốc mà đã mang nhiều tính công năng, thực
dụng và dỡ bỏ nhiều những hình thức trang trí nguyên gốc. Những công trình phong cách
địa phương Pháp ở Hà Nội nhìn chung mang đậm tính hồi cố, duyên dáng, mang nhiều
nét kiến trúc các địa phương miền Bắc nước Pháp và vùng Paris, tuy nhiên đã có những
biến đổi nhất định để phù hợp với công năng mới và khí hậu nhiệt đời Việt Nam.
Một số công trình tiêu biểu: Grand Lycée AIber Sarraut (1B Hoàng Văn Thụ), Petit
Lycée (8 Hai Bà Trưng), Trường nữ học Pháp (58 Trần Phú, ảnh 3) và một số biệt thự tại
khu Ngoại giao đoàn.
Đặc điểm nhận dạng: Nhà 2 - 3 tầng, mái dốc lợp ngói, có hệ con sơn đỡ mái bằng
gỗ mảnh hình tam giác được tiện khắc công phu, hoạ tiết trang trí không nhiều nhưng khá
tinh tế.
4. Phong cách kiến trúc Art Deco

hoàn toàn không phù hợp với khí hậu cũng như truyền thống thẩm mỹ và cảnh quan ở
đây.
Bản thân giới trí thức Pháp ở thuộc địa cũng nhận ra việc áp đặt những giá trị văn
hoá từ chính quốc vào một đô thị bản địa có truyền thống văn hoá lâu đời và rất khó chấp
nhận. Do vậy việc tìm tòi một phong cách kiến trúc vừa có khả năng đáp ứng công năng
hiện đại, vừa phù hợp với khí hậu, cảnh quan và truyền thống văn hoá địa phương được
một loạt kiến trúc sư người Pháp và sau đó là người Việt theo đuổi, từ đó tạo ra một
phong cách kiến trúc kết hợp sau này được gọi là phong cách kiến trúc Đông Dương.
Kiến trúc theo phong cách Đông Dương là những công trình có cấu trúc mặt bằng,
hình khối hoàn toàn theo kiểu Pháp thịnh hành lúc bấy giờ, nhưng đã có sự tìm tòi, biến
đổi về mặt không gian và cấu tạo kiến trúc nhằm tạo ra những công trình có khả năng
thích nghi với điều kiện khí hậu, cảnh quan cũng như truyền thống văn hoá bản địa.
Các kiến trúc sư theo phong cách này thường sử dụng những hình thức và chi tiết
kiến trúc truyền thống Việt Nam, Khmer trong việc tạo nên các bộ mái, ô văng che cửa,
cùng các hoạ tiết trang trí khác. Nhìn chung đây là phong cách thành công nhất trong việc
tạo ra những công trình kiến trúc đẹp, hiện đại, phù hợp với khí hậu, cảnh quan và văn
hoá truyền thống bản địa thời kỳ Pháp thuộc.
Một số công trình tiêu biểu: Toà nhà chính Đại học Đông Dương (19 Lê Thánh
Tông), Sở Tài chính (ảnh 5), Bảo tàng Louis Finot (*) (1 Phạm Ngũ Lão), Viện Pasteur
(1 Y-éc-xanh), Nhà thờ Cửa Bắc, Câu lạc bộ thuỷ quân (36 Trần Phú).
Đặc điểm nhận dạng: Bố cục mặt bằng hình khồi đăng đối kiểu Châu Âu kinh điển.
Sử dụng nhiều thức cột, mái và các chi tiết kiến trúc cổ truyền Việt Nam và Khmer, hệ
thống cửa lấy ánh sáng và thông gió tự nhiên được chú trọng.
6. Phong cách kiến trúc Pháp - Hoa
Kiến trúc phong cách Pháp - Hoa có lẽ cũng xuất phát từ ý tưởng muốn xây dựng
những công trình đáp ứng được công năng hiện đại nhưng vẫn mang màu sắc kiến trúc Á
Đông. Tuy nhiên, khác với các kiến trúc theo phong cách Đông Dương, sử dụng đa phần
cách thức kiến trúc, các yếu tố trang trí Việt Nam và Khmer, các tác giả của các công
trình Pháp - Hoa lại hầu như sử dụng cách thức và yếu tố trang trí cổ điển Trung Hoa.


mặt đứng ba nhịp, nhịp giữa là lối vào chính, phía trên có cửa sổ “hoa hồng”, hai bên là
các lối vào phụ phía trên là tháp chuông.
Tuy nhiên, khác với các nhà thờ Gothic Pháp sử dụng rất nhiều yếu tố trang trí, kiến
trúc nhà thờ Hà Nội chỉ tổ chức nhiều cửa sổ hình cuốn nhọn kiểu Gothic mà hầu như
không thêm vào các yếu tố trang trí nên trông khá khô khan.
Trong số các công trình Neo - Gothic ở Hà Nội nổi lên một ngôi nhà thờ nhỏ ở quận
Hoàng Mai, nhà thờ Làng Tám, kiến trúc nhà thờ này mang nhiều thần thái Gothic Pháp
với một tỷ lệ khá hài hoà trên mặt đứng, kết hợp với nhiều hoạ tiết trang trí theo phong
cách Gothic dù còn chưa tinh tế. Nhìn chung thì phong cách Neo - Gothic ở Hà Nội gắn
liền với kiến trúc nhà thờ Công giáo, giá trị về mặt thẩm mỹ chưa cao song lại mang
nhiều giá trị về mặt lịch sử và cảnh quan.
Một số công trình tiêu biểu: Nhà thờ lớn Hà Nội, nhà thờ Làng Tám (ảnh 7), nhà thờ
Hàm Long (Gothic Anh).
Đặc điểm nhận dạng: Mặt đứng ba nhịp với ba cửa vào, phần trung tâm thấp hơn có
cửa sổ “hoa hồng”, hai tháp cao ở hai bên. Bố trí nhiều cửa sổ cuốn nhọn kiểu Gothic,
kính màu được sử dụng rộng rãi.