Phân tích bài thơ Thu Điếu của Nguyễn Khuyến Thu Điếu nằm trong chùm thơ của Nguyễn Khuyến. Đây
là một trong những bài thơ hay nhất trong
hệ thống thơ ca tả về mùa thu và cũng là một trong ba bài
thơ tiêu biểu của Nguyễn Khuyến tả về
làng cảnh Việt Nam.

Cũng như Thu Vịnh và Thu Ẩm, bài Thu Điếu, đem đến
cho người đọc sự cảm nhận vẻ đẹp của cảnh
thu và tâm trạng của nhà thơ.
Nếu như ở Thu Vịnh, cảnh thu đựơc đón nhận từ cao, xa
đến gần, rồi gần đến cao, xa thì ở Thu Điếu
cảnh thu được đón nhận từ gần đến cao – xa rồi từ cao xa
trở lại gần. Điểm nhìn cảnh thu được nhìn
từ chiếc thuyền câu đến mặt ao rồi nhìn lên bầu trời, nhìn
tới ngõ trúc rồi nhìn ra mặt ao. Từ khung
ao hẹp tác giả miêu tả mùa thu đựơc cả không gian và
thời gian cảnh sắc mùa thu mở ra nhiều
hướng thật sinh động.
(shopkienthuc.co.cc)
Bài thơ kể việc câu cá mùa thu nhưng thực ra đó lại là nói
chuyện mùa thu, miêu tả cảnh mùa thu
của vùng quê đồng bằng Bắc Bộ, quê hương của tác giả
Nguyễn Khuyến. Trong bài thơ có ao thu,
thuyền câu, có lá vàng, có tầng mây, có sóng, có cá và
người câu cá. Không gian mùa thu, vắng lặng


Cảnh trên bờ ao lúc này chỉ có gió mà lại rất khẽ, làm cho
sóng chỉ hơi gợi tí ta cũng thấy được gió ở
đây rất nhẹ chỉ tạo đủ độ để sóng gợn mà thôi. Khung
cảnh mùa thu đượm buồn như im lìm, lặng lẽ,
chỉ có chiếc lá khẽ đưa mà thôi, không tạo ra âm thanh từ
khẽ miêu tả được cả âm thanh, đó là âm
thanh, đó là âm thanh, tĩnh chứ không động, tả được cái
trạng thái tĩnh lặng của mùa thu. Ngày cả từ
vèo cũng vậy đó không chỉ là bay qua của chiếc lá khi có
làn gió mà từ vèo đó còn là thể hiện tâm
trạng, thời thế của nhà thơ, một tâm sự đầy đau buồn
trước tình hình của đất nước đầy đau thương.

Đến câu thơ thứ năm và thứ sáu, từ việc miêu tả cảnh ao
thu, tác giả miêu tả rộng ra đó là cảnh trời
mùa thu. Cảnh sắc trời tác giả miêu tả rộng ra đó là cảnh
mặt trời mùa thu. Cảnh sắc trời mùa thu
được nhìn rộng ra từ mặt ao, từ khung cảnh rộng đó tác
giả nhìn xa:

Tầng mây lơ lửng trời xanh ngắt
Ngõ trúc quanh co khách vắng teo
Từ không gian của cảnh ao thu đó không chỉ là Ao thu
lạnh lẽo, Chiếc thuyền câu bé tẻo teo tác giả
miêu tả cảnh thu rộng và xa hơn đó là trời thu. Khung
cảnh trời thu với tầng mây lơ lửng nhuộm một
màu xanh ngắt, đám mây lơ lửng như không buồn trôi. Ở
đây từ lơ lửng đó còn là tâm trạng suy nghĩ
của tác giả về một vấn đề già đó chưa quyết định rõ ràng.

Sự chờ đợi của ông già câu cá đó cũng là một sự mòn, về
sự vắng lặng, trống không, lâu mà chẳng
được gì. Một tiếng động quậy nhẹ của con cá dưới chân
bèo. Nhưng tiếng động đó cũng nhẹ, một
tiếng động lẻ loi, lại càng làm tăng thêm sự vắng vẻ lặng
lẽ của không gian mùa thu
Ở câu cuối sử dụng ba âm đ ( đâu, đớp, động) ta cảm
giác như động mà lại không động, chỉ đủ miêu
tả đủ sự quẫy đuôi nhẹ của con cá.

Cảnh trong Thu Điếu là một khung cảnh đẹp nhưng mà
tĩnh lặng và đượm buồn. Một sự chuyển
động đều nhẹ nhàng, rất khẽ sự im lặng này lại tạo thêm
sự tĩnh lặng của cảnh. Cái tĩnh bao trùm
được gợi lên từ cái động rất nhẹ. Thủ pháp lấy động tả
tĩnh là thủ pháp quen thuộc của thơ cổ
phương Đông.
Tất cả những vầng eo trong bài đều tạo nên sự vắng lặng
im lìm trong khung cảnh mùa thu gợi lên
cái gì thu hẹp lại, nhỏ lại, lắng vào hư không nó cũng góp
phần làm cho không khí vắng lặng được
tăng thêm.

Qua bài Thu Điếu ta như cảm nhận được ở tác giả một
tâm hồn gắn bó thiết tha với thiên nhiên, một
tấm lòng yêu nước thầm kín. Bên cạnh đó còn vẽ ra một
khung cảnh mùa thu giản dị, thanh đạm,
đơn sơ của làng cảnh Việt Nam, một tâm trạng buồn khép
kín phù hợp với tâm trạng của tác giả.