Anh chị hãy phân tích ” Bài ca ngất ngưởng” của
Nguyễn Công Trứ
Nguyễn Công Trứ (1778 – 1858) xuất thân dòng dõi Nho gia, quê ở làng Uy Viễn, huyện
Nghi Xuân, tỉnh Hà Tĩnh. Nhìn vào cuộc đời Nguyễn Công Trứ, chúng ta sẽ thấy rõ hai
nét thấm nhuần đến tận chân tơ kẽ tóc đạo trung hiếu quân thần và ý thức rất rõ vể tài đức
của mình. Điều đáng quý là ông đem hết tài đức cống hiến cho nước, cho dân trên nhiều
lĩnh vực hoạt động xã hội, từ văn hoá đến kinh tế, quân sự và đã làm nên sự nghiệp, danh
tiếng để đời. Chí hướng, nhiệt huyết ấy đương thời ít người sánh kịp. Tuy nhiên, con
đường làm quan của Nguyễn Công Trứ không bằng phẳng mà thăng giáng thất thường,
bởi cá tính mạnh mẽ và phong cách ngất ngưởng của ông vượt khỏi khuôn khổ chật hẹp
của lễ giáo phong kiến. Bất ngờ thú vị là ông quan lớn có tài kinh bảng tế thế như vậy mà
lại có thêm tài văn chương, tâm hồn nghệ sĩ và cốt cách tài tử phong lưu, biết sống và
dám sống. Sau khi cống hiến hết mình cho dân cho nước và công việc đã hoàn thành tốt
đẹp thì Nguyễn Công Trứ thường tự thưởng bằng những thú chơi thanh nhã: Nợ tang
bồng trang trắng vỗ tay reo… Thảnh thơi thơ túi rượu bầu, hoặc thả hồn mơ màng theo
tiếng địch, tiếng đàn du dương, trầm bổng. Có thể coi Bài ca ngất ngưởng là bản tự thuật
ngắn gọn có ý nghĩa tổng kết cuộc đời và tính cách của Uy Viễn tướng công. Nguyễn
Công Trứ đã phô trương thái độ ngang tàng, một lối sống chân thật, dám khẳng định bản
lĩnh cá nhân vượt ra ngoài khuôn khổ Nho giáo. Cảm xúc phóng túng được tác giả gửi
vào thể ca trù có hình thức tương đối tự do, vừa là thơ vừa là ca, là nhạc: Vũ trụ nội mạc
phi phận sự, Ông Hi Văn tài bộ đã vào lồng. Khi Thủ khoa, khi Tham tán, khi Tổng đốc
Đông, Gồm thao lược đã nên tay ngất ngưởng. Lúc bình Tây, cờ đại tướng, Có khi về
Phủ doãn Thừa Thiên. Đô môn giải tổ chi niên, Đạc ngựa bò vàng đeo ngất ngưởng. Kìa
núi nọ phau phau mây trắng, Tay kiếm cung mà nôn dạng từ bì. Gót tiên theo đừng đỉnh
một đôi dì, Bụt cũng nực cười ông ngất ngưởng. Được mất dương dương người thái
thượng, Khen chê phơi phới ngọn đông phong. Khi ca, khi tửu, khi cắc, khi tùng, Không
Phật, không Tiên, không vướng tục. Chẳng Trái, Nhạc cũng vào phường Hàn, Phú, Nghĩa
vua tôi cho vẹn đạo sơ chung. Trong triều ai ngất ngưởng như ông Ị Tình thần của bài thơ
toát lên thái độ ngất ngưởng. Thái độ ấy không chi thể hiện ở tựa đề mà còn ở bốn lần tác
giả nhắc lại tính từ ngất ngưởng như một sự trùng lặp cố ý, tạo thành điệp khúc đúng vào
chỗ đúc kết ý trên và mở ra ý dưới. Theo Từ điển tiếng Việt của Viện ngôn ngữ học

quan to, không bị giáng chức như trong cuộc đời thực mà còn luôn luôn thăng tiến. Năm
1819, ông đỗ Giải nguyên kì thi Hương; năm 1833 làm Tham tán quân vụ; năm 1835 làm
Tổng đốc hai tỉnh Hải Dương và Quảng Yên; năm 1841 thăng Tham tán đại thần chỉ huy
quân sự ở vùng Tây Nam Bộ; năm 1848 chính thức làm Phủ doãn Thừa Thiên. Con
đường công danh thênh thênh rộng mở cho đến khi ông được vua cho phép giải tổ chi
niên. Nhắc đến những sự kiện lớn lao hiển hách trong đời mình mà giọng kể của ông
nghe như bỡn cợt, đùa chơi. Đỗ Thủ khoa (đỗ đầu cử nhân khoa thi Hương trường Nghệ
An), làm Tham tán quân sự…, những chức vụ ấy nổi sơ qua cũng được, nhưng làm đến
Tổng đốc Hải An (Hải Dương và Quảng Yên), một chức quan to đứng đầu mấy tĩnh, hay
lĩnh chức đại tướng bình Tây (xứ Tây Nam nước ta) mà chỉ gọi cộc lốc là khi Tổng đốc
Đông và bình Tây cờ đại tướng thì quả thật Nguyễn Công Trứ không coi những chức
tước ấy là điều vẻ vang đối với mình. Tất cả chỉ là phận sự của đấng nam nhi đứng trong
vũ trụ, đốn tay mình thì làm, cái cốt yếu là đã làm thì phải hết lồng hết sức. Nguyễn Công
Trứ từng nói một câu nổi tiếng: Làm tổng đốc tôi không lấy làm vinh, làm lính tôi cũng
không coi là nhục. Câu tổng kết sự nghiệp: Gồm thao lược đả nên tay ngất ngưởng khẳng
định đối với công danh, dù là Tổng đốc, dù là đại tướng, ông cũng coi nhẹ tênh, chẳng có
gì quan trọng. Đó là biểu hiện thứ nhất của thái độ ngất ngưởng. Tiếp theo là một hành
động ngất ngưởng xưa nay chưa từng có: Thường thường, các bậc quan lại giàu sang đi
đâu thì cưỡi ngựa, còn Nguyễn Công Trứ lại cưỡi bò vàng và còn cho bò vàng đeo đạc
ngựa: Đạc ngựa bò vàng đeo ngất ngưởng. Người đời bảo ông ngông nghênh, lập dị. Có
kẻ lại cho là ông cao ngạo đặt mình lên trên dư luận. Xét ra có thể còn hơn thế: ông cho
bò vàng đeo đạc ngựa cũng là một cách chơi ngông. Hơn nữa, hành động ấy xảy ra ngay
sau khi ông về hưu. Vừa nêu rõ thời điểm: Đô môn giải tổ chi niên (giải tổ có nghĩa là cởi
dây đeo ấn), thì lại cho ngay bò vàng mình cưỡi đeo đạc ngựa để nó cũng ngất ngưởng
như mình. Nếu ai suy diễn điều này thì chắc không khỏi cho rằng hành vi của Nguyễn
Công Trứ là xấc xược, phạm thượng. Đó là biểu hiện thứ hai của thái độ ngất ngưởng.
Biểu hiện thứ ba là Nguyễn Công Trứ ngất ngưởng cả với Bụt: Kìa núi nọ phau phau mây
trắng, Tay kiếm cung mà nên dạng từ bi. Gót tiên theo đủng đỉnh một đôi dì, Bụt cũng
nực cười ông ngất ngưởng. Lên thăm chùa ở trên núi mây phủ trắng phau, ông tự cười
nhạo mình là Tay kiếm cung mà nên dạng từ bi. Kì thực đó chi là cái dạng thôi (vẻ bên

điệp khúc nhàm chán của đạo sơ chung, mặc dù câu đó chĩ được đặt giữa một câu tự đánh
giá rất cao về bản thân và một câu như muốn thách thức với cả triều đình nhà Nguyễn:
Nghĩa vua tôi cho vẹn đạo sơ chung. Trong triều ai ngất ngưởng như ông! Điều đáng nói
là tuy tôn trọng ý thích bản thân nhưng Nguyễn Công Trứ không sa vào thái độ hư vô chủ
nghĩa. Trước sau ông vẫn là một nhà Nho coi trọng tư tưởng hành đạo, có tinh thần nhập
thế tích cực và luôn tâm niệm: Nghĩa vua tôi cho vẹn đạo sơ chung, ông sống và làm việc
hết mình, đồng thời biết thưởng thức, nếm trải những thú vui ở trên đời. Mọi hành động
của Nguyễn Công Trứ đều toát ra tinh thần tự do, phóng khoáng. Thái độ ngất ngưởng
bất cần mọi sự đã tìm được ở thể ca trù một âm điệu hoàn toàn thích hợp: câu ngắn, câu
dài tùy ý, vần liền từng cặp xen lẫn thanh bằng, thanh trắc đều đặn, niêm luật tự đo, đối
không bắt buộc. Âm điệu được chi phối bởi trạng thái tâm hồn nhà thơ : lúc cười cợt, lúc
tự hào, sảng khoái. Cách nói nôm na kiểu khẩu ngữ đã đem lại cho bài thơ một vẻ đẹp
sinh động lạ thường. Giọng điệu Bài ca ngất ngưởng thể hiện nét độc đáo trong tính cách
tác giả: tự hào gần như tự phụ, thậm chí ồn ào. Có hai điều Nguyễn Công Trứ không hề
che giấu là công tích lớn lao mà ông coi như chuyện thường tình, còn thú chơi ngông thì
lại đề cao tột bực.