Công dụng trị bệnh của cây bán hạ

Xuất xứ: Bản Kinh. Tên Hán Việt khác: Thủy ngọc, Địa văn, Hòa cô, Thủ
điền, Thị cô, Dương nhãn bán hạ, Trỉ mao ấp, Trỉ mao nô ấp, Bạch bang kỷ tử,
Đàm cung tích lịch, Lão nha nhãn, Thiên lạc tinh, Dả vu đầu,...

Mô tả:
Bán hạ là loại thân củ. Củ hình tròn cầu hoặc tròn dẹt. Lá có cuống dài, về
mùa xuân cây mọc 1-2 lá, dài 3-33cm, lá đơn chia làm 3 thùy, tùy theo tuổi cây mà
lá mọc có khác nhau về hình dạng, cuống lá dài lá màu xanh, nhẵn bóng không có
lông, lúc cây còn nhỏ lá đơn, hình trứng hay hình tim, đuôi nhọn mép lá nguyên
hoặc hơi có làn sóng, gốc lá hình mũi tên, cây 2-3 tuổi lá có 3 thùy, hình bầu dục
hay hình kim phình giữa, hai đầu nhọn. Cây 2-3 tuổi mới có hoa, hoa hình bông nở
vào đầu mùa hạ, hoa có bao lớn, bao màu xanh, trong bao có hoa tự, hoa cái mọc ở
phía dưới, màu xanh nhạt, hoa đực mọc ở bên trên, màu trắng, đoạn trên cong hoa
đài nhỏ. Quả mọng hình bầu dục, dạng trứng.
Bào chế:
+ Vì Bán hạ dùng sống có độc, vì vậy khi dùng uống trong, cần phải bào
chế. Cách bào chế có Pháp bán hạ, Tô bán hạ (chế với váng sữa) ngoài ra còn có
Bán hạ khúc để dùng có tác dụng giải uất trừ đàm. Sau đây là các phép bào chế:
a- Bào chế Pháp Bán hạ: Lấy Bán hạ sạch ngâm nước chừng 10 ngày cho
đến khi bột trắng nổi lên thì vớt ra, rồi ngâm tiếp với Bạch phàn (cứ 50kg Bán hạ
cho 1kg Bạch phàn). Ngâm 1 ngày rồi lại thay nước, đến khi nhấm vào miệng
không còn cảm giác tê cay thì vớt ra, phơi trong râm (tránh nắng). Ngoài ra còn có
cách khác là gĩa dập Cam thảo hòa với nước vôi, lắng gạn bỏ cặn rồi để Bán hạ
vào ngâm. Quấy trộn hàng ngày đến khi màu vàng thấm đều vào bên trong vớt ra
phơi trong râm đến khô (Cứ 50kg Bán hạ thì dùng 8kg Cam thảo và 10kg vôi cục).
b- Bào chế Khương Bán hạ: Bán hạ đã được bào chế theo pháp Bán hạ như
trên, đến khi vị thuốc không còn tê cay thì xắt lát Gừng sống rồi cho Bạch phàn và
Bán hạ vào đun cho thấm. Lấy ra phơi qua cho ráo nước, cắt thành từng miếng
phơi khô (Cứ 50kg Bán hạ thì dùng 12,5 kg Gừng sống 6,5kg Bạch phàn)

củ khô được một ít thì không cần đem ngâm, dùng Lưu hoàng xông, có thể chống
được mốc thối). Nên thay nước luôn để phòng thối, đến lúc nắng phơi khô. Trong
quá trình phơi khô, chú ý không dùng tay trộn đảo, tốt nhất là dùng que tre. Nếu
phơi khô mà màu da củ không được trắng thì có thể dùng Lưu hoàng xông 1 ngày
(Cứ 50kg Bán hạ thì dùng 0,5kg Lưu hoàng), có thể làm củ trắng trong và trừ sâu
mọt, men mốc. Cứ 3-4 kg củ tươi có thể được 1kg củ khô.
Cách dùng:
Bán hạ qua nhiều khâu chế biến khác nhau, nên dùng cũng khác.
. Pháp Bán hạ dùng trong trường hợp táo thấp, hóa đàm.
. Khương Bán hạ dùng trong trường hợp giáng nghịch, chỉ ẩu.
. Bán hạ khúc dùng trong trường hợp kiện vị tiêu thực.
. Còn Bán hạ sống chỉ dùng bên ngoài ít khi dùng để uống.
Bảo quản:
Để nơi khô ráo không được ẩm ướt, Bán hạ ít bị mối mọt. Nếu thấy mốc có
thể lấy nước rửa sạch phơi khô, dùng Lưu hoàng xông, phơi khô, cất như cũ.
Tác dụng dược lý:
+ Tác dụng cầm nôn: Bán hạ chế thành hoàn và nước sắc Bán hạ có tác
dụng cầm nôn. Cao lỏng Bán hạ, bột Bán hạ (chế với nhiệt độ cao) cũng có tác
dụng cầm nôn. Nhưng Bán hạ sống ngược lại, lại có tác dụng gây nôn.
+ Tác dụng giảm ho: Nước sắc Bán hạ cho mèo được gây ho nhân tạo uống,
có tác dụng giảm ho nhưng kém Codein. Thuốc cũng có tác dụng giảm ho nếu
chích vào tĩnh mạch. Chế phẩm của Bán hạ cho thỏ uống, có tác dụng làm giảm
bớt tiết nước miếng do chất Pilocarpine. Chế phẩm của Bán hạ cho chuột cống
được gây bụi phổi uống, kết quả phân tích tế bào chứng minh thuốc có tác dụng
làm chậm quá trình bệnh. Cho dùng thuốc càng sớm, kết quả càng tốt.
+ Bán hạ có tác dụng giải độc đối với trường hợp nhiễm độc Strychnin và
Acetycholin.
+ Protein Bán hạ với liều 30mg/kg đối với chuột nhắt, có tác dụng chống
việc có thai sớm. Bán hạ sống ngâm kiệt có tác dụng chống rối loạn nhịp tim đối
với súc cật thực nghiệm.