Giạo trçnh Mäi trỉåìng = 2 =

Giaùo trỗnh Mọi trổồỡng = 3 =

bao la. Trong õoù coù hóỷ Mỷt Trồỡi, trong hóỷ coù Traùi ỏỳt laỡ bọỹ phỏỷn aớnh hổồớng
trổỷc tióỳp vaỡ roợ róỷt nhỏỳt.
1.2.2- Cỏỳu truùc cuớa mọi trổồỡng:
Trong mọi trổồỡng sọỳng luọn coù sổỷ tọửn taỷi vaỡ tổồng taùc giổợa caùc thaỡnh
phỏửn vọ sinh vaỡ hổợu sinh.
Vóử mỷt vỏỷt lyù Traùi ỏỳt õổồỹc chia laỡm 3 quyóứn vọ sinh: khờ quyóứn, thuớy
quyóứn vaỡ õởa quyóứn; chuùng õổồỹc cỏỳu thaỡnh bồới caùc nguyón tọỳ vỏỷt chỏỳt vaỡ chổùa
õổỷng nng lổồỹng dổồùi caùc daỷng khaùc nhau: quang nng, thóỳ nng, cồ nng,
õióỷn nng, hoùa nng
Vóử mỷt sinh hoỹc Traùi ỏỳt coù sinh quyóứn, bao gọửm caùc cồ thóứ sọỳng vaỡ
nhổợng bọỹ phỏỷn cuớa thaỡnh phỏửn vọ sinh taỷo nón mọi trổồỡng sọỳng cuớa caùc cồ thóứ
naỡy.
a/ Thaỷch quyóứn (mọi trổồỡng õỏỳt) :
Laỡ lồùp voớ Traùi ỏỳt coù õọỹ daỡy 60-70 km trón phỏửn luỷc õởa vaỡ 2-8 km
dổồùi õaùy õaỷi dổồng. Tờnh chỏỳt vỏỷt lyù vaỡ thaỡnh phỏửn hoùa hoỹc cuớa thaỷch quyóứn
tổồng õọỳi ọứn õởnh, coù aớnh hổồớng to lồùn õóỳn sổỷ sọỳng trón Traùi ỏỳt.
b/ Thuớy quyóứn (mọi trổồỡng nổồùc) :
Laỡ phỏửn nổồùc cuớa Traùi ỏỳt bao gọửm õaỷi dổồng, sọng, họử, ao, suọỳi, nổồùc
ngỏửm, bng tuyóỳt vaỡ hồi nổồùc Tọứng lổồỹng nổồùc 1.454,7x10
6
km
3
, lổồỹng
nổồùc naỡy nóỳu phuớ lón bóử mỷt Traùi ỏỳt seợ taỷo nón 1 lồùp nổồùc daỡy 0,3-0,4 m bao
gọửm nổồùc mỷn, nổồùc ngoỹt vaỡ nổồùc lồỹ. Thuớy quyóứn õoùng 1 vai troỡ cổỷc kyỡ quan

- Mäi trỉåìng l khäng gian säúng ca con ngỉåìi.
- Mäi trỉåìng l nåi cung cáúp ti ngun cáưn thiãút cho cüc säúng v
hoảt âäüng sn xút ca con ngỉåìi.
- Mäi trỉåìng l nåi chỉïa âỉûng cạc phãú thi do con ngỉåìi tảo ra
trong cüc säúng v hoảt âäüng sn xút ca mçnh.
a/ Mäi trỉåìng l khäng gian säúng ca con ngỉåìi:
Trong cüc säúng ca mçnh con ngỉåìi cáưn cọ mäüt khäng gian säúng v
hoảt âäüng våïi mäüt phảm vi (âäü låïn) cng nhỉ mäüt cháút lỉåüng nháút âënh.
Trại Âáút, bäü pháûn mäi trỉåìng gáưn gi nháút ca loi ngỉåìi trong hng
tràm triãûu nàm qua khäng thay âäøi vãư âäü låïn. Trong khi âọ dán säú loi ngỉåìi
trãn Trại Âáút lải tàng lãn theo cáúp säú nhán. Diãûn têch bçnh qn âáưu ngỉåìi
theo âọ â gim sụt ráút nhanh chọng (bng1.1).
Bng 1.1 :
Quạ trçnh tàng trỉåíng dán säú v thu hẻp diãûn têch bçnh qn âáưu ngỉåìi trãn thãú giåïi:

Nàm -10
6
- 10
5
10
4
0 1650 1840 1930 1994 2010
Dán säú ( triãûu ) 0,125 1,0 5,0 200 545 1000 2000 5000 7000
Diãûn têch âáút /ngỉåìi.ha 120000 15000 3000 75 27,5 15 7,5 3,0 1,88
Giạo trçnh Mäi trỉåìng = 5 =

Sỉû hản chãú khäng gian säúng cn bë sỉû phán bäú khäng âãưu vãư máût âäü

tảo nãn nhỉỵng tiãún bäü quan trng vãư khoa hc v cäng nghãû. Nhỉng mäüt säú
trỉåìng håüp gáy nãn nhỉỵng váún âãư gay cáún ca mäi trỉåìng nhỉ mäüt säú nhỉûa
Giạo trçnh Mäi trỉåìng = 6 =

täøng håüp khäng thãø phán hy theo con âỉåìng tỉû nhiãn hay mäüt säú họa cháút trỉì
sáu diãût c cọ chu k phán hy kẹo di nhiãưu nàm.
c/ Mäi trỉåìng l nåi chỉïa âỉûng phãú thi :
Trong sỉí dủng ngun liãûu v nàng lỉåüng trong cüc säúng sinh hoảt v
sn xút ca mçnh con ngỉåìi chỉa bao giåì v háưu nhỉ khäng bao giåì âảt hiãûu
sút 100%. Nọi cạch khạc con ngỉåìi ln ln tảo ra phãú thi: phãú thi sinh
hoảt v phãú thi sn xút. Mäi trỉåìng chênh l nåi chỉïa âỉûng cạc phãú thi âọ.
Trong cạc x häüi chỉa cäng nghiãûp họa máût âäü dán säú tháúp, cạc phãú thi
thỉåìng âỉåüc tại sỉí dủng. Cạc cháút bi tiãút âỉåüc dng lm phán bọn, cạc phãú
thi tỉì näng, lám sn âỉåüc dng lm thỉïc àn gia sục hồûc nhiãn liãûu. Nhỉỵng
cại khäng thãø tại sỉí dủng, tại chãú thỉåìng âỉåüc phán hy tỉû nhiãn båíi vi sinh
váût sau mäüt thåìi gian tỉång âäúïi ngàõn âãø tråí lải thnh håüp cháút hồûc ngun täú
dng lm ngun liãûu cho quạ trçnh sn xút måïi. Trong x häüi cäng nghiãûp
họa, máût âäü dán säú cao, lỉåüng phãú thi thỉåìng ráút låïn, khäng â nåi chỉïa
âỉûng, quạ trçnh phán hy tỉû nhiãn khäng â sỉïc xỉí l. Nhiãưu cháút phãú thi
khäng thãø phán hy tỉû nhiãn hồûc cọ âäüc tênh ráút cao våïi mäüt lỉåüng nh. Váún
âãư chỉïa âỉûng v xỉí l phãú thi tråí thnh váún âãư càng thàóng ca mäi trỉåìng.
1.2.4- Phán loải mäi trỉåìng:
Ty theo mủc âêch v näüi dung nghiãn cỉïu mäi trỉåìng säúng ca con
ngỉåìi âỉåüc phán thnh mäi trỉåìng thiãn nhiãn, mäi trỉåìng nhán tảo v mäi
trỉåìng x häüi.
- Mäi trỉåìng thiãn nhiãn bao gäưm cạc nhán täú thiãn nhiãn: váût l, họa
hc v sinh hc täưn tải khạch quan ngoi mún ca con ngỉåìi hồûc êt chëu

sổớ duỷng vaỡo nhổợng muỷc õờch nhỏỳt õởnh. ỏỳt, nổồùc, rổỡng, bióứn, khoaùng saớn laỡ
taỡi nguyón thión nhión.
- Taỡi nguyón con ngổồỡi laỡ sổùc lao õọỹng chỏn tay, trờ thổùc, tọứ chổùc, thóứ
chóỳ xaợ họỹi, tỏỷp quaùn, tờn ngổồợng õem laỷi cho xaợ họỹi sổùc maỷnh vaỡ khaớ nng
haỡnh õọỹng coù hióỷu quaớ hồn. ọỹi nguợ cọng nhỏn, caùn bọỹ, ngổồỡi quaớn lyù, phaùp
luỏỷt, cồ quan quaớn lyù kinh tóỳ, õoaỡn thóứ xaợ họỹi, tọn giaùo laỡ nhổợng taỡi nguyón
con ngổồỡi.
Taỡi nguyón thión nhión laỷi coù thóứ phỏn thaỡnh taỡi nguyón vỏỷt lióỷu, taỡi
nguyón nng lổồỹng vaỡ taỡi nguyón thọng tin.
- Taỡi nguyón vỏỷt lióỷu laỡ nhổợng taỡi nguyón cỏỳu taỷo bũng caùc nguyón tọỳ
vỏỷt chỏỳt coù ồớ trón Traùi ỏỳt.
- Taỡi nguyón nng lổồỹng bao gọửm nng lổồỹng Mỷt Trồỡi vaỡ caùc dỏựn xuỏỳt
cuớa noù (nhổ nng lổồỹng nổồùc, gioù, soùng ), nng lổồỹng õởa nhióỷt vaỡ nng
lổồỹng haỷt nhỏn.
Giaùo trỗnh Mọi trổồỡng = 8 =

- Taỡi nguyón thọng tin laỡ taỡi nguyón di truyóửn sinh hoỹc nũm trong gen
caùc sinh vỏỷt.
Trong sổớ duỷng cuỷ thóứ ngổồỡi ta chia ra taỡi nguyón õỏỳt, taỡi nguyón nổồùc,
taỡi nguyón khờ hỏỷu, taỡi nguyón sinh vỏỷt, taỡi nguyón lao õọỹng
Theo khaớ nng taùi taỷo, taỡi nguyón õổồỹc phỏn thaỡnh taỡi nguyón taùi taỷo
õổồỹc vaỡ taỡi nguyón khọng taùi taỷo õổồỹc.
- Taỡi nguyón taùi taỷo õổồỹc laỡ taỡi nguyón coù thóứ tổỷ duy trỗ hoỷc õổồỹc bọứ
sung mọỹt caùch lión tuỷc, coù thóứ õổồỹc thay thóỳ hoỷc phuỷc họửi sau mọỹt thồỡi gian
vồùi õióửu kióỷn phuỡ hồỹp. Vờ duỷ nhổ nng lổồỹng mỷt trồỡi, cỏy trọửng, vỏỷt nuọi,
nguọửn nổồùc, khọng khờ
- Taỡi nguyón khọng thóứ taùi taỷo õổồỹc laỡ taỡi nguyón tọửn taỷi mọỹt caùch coù

âáút âáưm láưy ngáûp màûn hồûc ngáûp ngt. T lãû cạc loải âáút thay âäøi ráút nhiãưu ty
theo âiãưu kiãûn thiãn nhiãn v trçnh âäü phạt triãøn kinh tãú x häüi ca tỉìng nỉåïc
v tỉìng vng. Âáút cọ tiãưm nàng khai thạc näng nghiãûp trãn ton Trại Âáút
khong 3.200 triãûu ha, hiãûn nay måïi khai thạc 1.500 triãûu ha.
Ti ngun âáút trãn thãú giåïi nhçn chung âang åí tçnh trảng suy thoại
nghiãm trng do bë khai thạc quạ mỉïc våïi nhỉỵng phỉång thỉïc khäng thêch
håüp, do phạ hoải táưng ph thỉûc váût gáy xọi mn, rỉía träi. ÅÍ Hoa K bçnh qn
mäùi nàm khong 8,5 triãûu ha bë nỉåïc v giọ xọi cún âi khong 25.000 triãûu
táún âáút mu måỵ. Trãn mäùi ha âáút canh tạc trung bçnh bë xọi mn tỉì 1,8 - 3,4
táún âáút / nàm. Lỉåüng âáút dinh dỉåỵng bë rỉía träi vo khong 5,4 - 8,4 triãûu táún
hng nàm, tỉång âỉång våïi sỉû máút âi ca 30 - 50 triãûu táún lỉång thỉûc.
Biãún âäøi khê háûu kãút håüp biãûn phạp sỉí dủng âáút khäng håüp l gáy ra sa
mảc họa. Ỉåïc tênh âãún nay 10% âáút cọ tiãưm nàng khai thạc näng nghiãûp trãn
Trại Âáút bë sa mảc họa. Sa mảc Sahara åí Bàõc Phi mäùi nàm tiãún vãư Âëa Trung
Hi hng tràm mẹt, lm máút âi hàòng nàm khong 100.000 ha âáút näng nghiãûp
v âäưng c.
Cạc biãûn phạp ci tảo âáút, bọn phán, tỉåïi tiãu v x thi nỉåïc khäng
håüp l cng gáy ra tçnh trảng âáút bë ä nhiãùm båíi cạc cháút âäüc. Hng nàm 15%
âáút trãn ton cáưu bë suy thoại vç l do nhán tảo. Trong âọ suy thoại vç xọi mn
do nỉåïc 55,7%, do giọ 28%, 12,1% do máút dinh dỉåỵng. ÅÍ Trung Qúc diãûn
têch âáút bë suy thoại 280 triãûu ha, chiãúm 30% lnh thäø, åí ÁÚn Âäü máút 3,7 triãûu
ha âáút träưng trt mäùi nàm, khu vỉûc Cháu Ạ Thại Bçnh Dỉång 860 triãûu ha âáút
bë hoang mảc họa.
Nỉåïc ta cọ trãn 33 triãûu ha âáút, hiãûn nay âỉåüc phán bäú sỉí dủng nhỉ sau:
- Sn xút näng nghiãûp : 6.993×10
3
ha.
- Âáút cọ rỉìng : 9.395×10
3
ha.

b/ Ti ngun rỉìng :
Rỉìng l bäü pháûn hãút sỉïc quan trng trong mäi trỉåìng säúng ca con
ngỉåìi. Rỉìng cung cáúp cho con ngỉåìi nhỉỵng váût liãûu cáưn thiãút, tạc âäüng trỉûc
tiãúp âãún sỉû täưn tải v cháút lỉåüng ca cạc ti ngun khạc nhỉ khäng khê, âáút,
nỉåïc v tảo ra nhỉỵng âiãưu kiãûn thûn låüi cho âåìi säúng v sn xút ca con
ngỉåìi.
Trong lëch sỉí Trại Âáút, khi con ngỉåìi xút hiãûn thç rỉìng ngun thy
chiãúm lénh táút c màût âáút trỉì vng âi ngun v sa mảc. ÅÍ vng än âåïi phäø
biãún l rỉìng Taiga, åí vng xêch âảo v nhiãût âåïi l rỉìng mỉa nhiãût âåïi.
Rỉìng cọ quan hãû chàût ch våïi âáút, rỉìng tham gia vo sỉû hçnh thnh phạt
triãøn ca âáút v bo vãû âáút. Âáút lải l ngưn váût liãûu ni dỉåỵng rỉìng, cho
phẹp rỉìng sinh trỉåíng v phạt triãøn. Âáút rỉìng háưu nhỉ tỉû bọn phán, cnh lạ råi
rủng tỉì cáy âỉåüc vi sinh váût phán hy âỉa tråí vãư dảng cạc ngun täú dinh
dỉåỵng cáưn cho cáy háúp thủ âãø sinh trỉåíng. Dỉåïi tạn lạ cáy rỉìng thưn loải
lỉåüng mn lãn tåïi 5-10 táún/ha/nàm, våïi mỉïc tàng trỉåíng 300-500 tả/ha.nàm.
Giạo trçnh Mäi trỉåìng = 11 =

Rỉìng cọ tạc dủng âiãưu ha khê háûu do låïp thỉûc váût nhiãưu táưng tiãúp nháûn
ạnh sạng Màût Tråìi ngàn cn viãûc hun nọng màût âáút. Rỉìng ngàn cạch cạc lưng
giọ bo bo vãû cạc khu dán cỉ hồûc näng nghiãûp. Rỉìng l ngưn tiãu thủ khê
CO
2
v cung cáúp khê O
2
. Hìng nàm qua cạc phn ỉïng quang håüp 1 ha rỉìng
âỉa vo khê quøn khong 16 táún äxy tỉû do, rỉìng thäng 30 táún /ha, cn cáy
träưng chè tỉì 3-10 táún /ha.


Giạo trçnh Mäi trỉåìng = 12 =

Bng 1.2 :Phán bäú rỉìng theo vng lnh thäø åí Viãût Nam:
VNG
Diãûn têch lnh thäø
(1000 ha)
Diãûn têch rỉìng
(1000 ha)
T lãû che ph
(%)
Táy Bàõc Bàõc bäü 3.153,6 290 9,2
Âäng Bàõc Bàõc bäü 3.367,3 591 17,5
Trung tám Bàõc bäü 3.908,6 993,5 24,0
Âäưng bàòng Bàõc bäü 1.143,6 41,3 0,4
Bàõc Trung bäü 5.189,0 1.647,5 32,6
Dun Hi Trung bäü 4.506,7 999,2 22,2
Táy Ngun 5.526,8 2.554,5 46,2
Âäng Nam bäü 1.347,5 532,6 22,4
Âäưng bàòng Nam bäü 3.987,7 171,6 0,4
c/ Ti ngun nỉåïc :
Nỉåïc l ti ngun cọ nghéa quút âënh âäúi våïi sỉû säúng v phạt triãøn
ca con ngỉåìi v x häüi loi ngỉåìi. Nỉåïc l thnh pháưn cáúu thnh nãn sinh
quøn v tạc âäüng trỉûc tiãúp âãún cạc úu täú ca thảch quøn, khê quøn v cạc
nhán täú tạc âäüng âãún khê háûu thåìi tiãút trong khê quøn. Nỉåïc vỉìa l mäüt ti
ngun váût liãûu, vỉìa l váût mang nàng lỉåüng, di chuøn cạc váût cháút cọ trãn
Trại Âáút dỉåïi dảng ha tan, lå lỉíng hồûc di âáøy trong nỉåïc.

ngáưm. So våïi 3 tháûp k trỉåïc âáy lỉåüng nỉåïc ngáưm âỉåüc khai thạc â tàng
gáúp 30 láưn. Cháút lỉåüng nỉåïc cọ nhỉỵng suy thoại nghiãm trng. Näưng âäü nitrat
ca cạc säng åí cháu Áu cao hån nhiãưu láưn so våïi tiãu chøn sảch, näưng âäü
phäút pho, thưc trỉì sáu, âäü chua âãưu quạ giåïi hản cho phẹp. Theo bạo cạo cu
Liãn Håüp Qúc hiãûn nay chè 79% dán thnh thë v 41% dán näng thän âỉåüc
hỉåíng nỉåïc sảch v âiãưu kiãûn vãû sinh. Bçnh qn trong 5 ngỉåìi säúng åí cạc
nỉåïc âang phạt triãøn cọ 3 ngỉåìi khäng âỉåüc úng nỉåïc sảch, 80% bãûnh táût
trong nhán dán cạc nỉåïc ny bàõt ngưn tỉì viãûc dng nỉåïc bë ä nhiãùm.
ÅÍ Viãût Nam lỉåüng mỉa bçnh qn nàm l 1.900mm (634 t m
3
nỉåïc).
Dỉû trỉỵ áøm trong âáút l 426 t m
3
/nàm. Viãût Nam thüc nhọm nỉåïc giu ti
ngun nỉåïc tải chäù, ngoi ra cn thu nháûn ngưn nỉåïc ngoải lai tỉì Trung
Qúc, Lo, Campuchia l 132,8 t m
3
. Viãût Nam cọ mảng lỉåïi säng ngi khạ
dy âàûc v phán bäú tỉång âäúi âäưng âãưu trãn lnh thäø, cọ 2.500 säng di trãn
10 km våïi täøng chiãưu di trãn 52.000 km. Dc theo båì biãøn trung bçnh 20 km
cọ mäüt cỉía säng v máût âäü lỉåïi säng thay âäøi tỉì 0,5 âãún 2,0 km/km
2
. Tuy
nhiãn lỉåüng dng chy phủ thüc vo chãú âäü mỉa.
Lỉåüng mỉa trãn lnh thäø Viãût Nam låïn nhỉng lải phán bäú khäng âäưng
âãưu, táûp trung ch úu trong cạc thạng ma mỉa. Lỉåüng mỉa låïn lải táûp trung
nãn tảo ra dng chy ráút låïn. Do ti ngun nỉåïc phán bäú khäng âäưng âãưu v
dao âäüng ráút phỉïc tảp theo thåìi gian, viãûc khai thạc nỉåïc gàûp nhiãưu khọ khàn
v phỉïc tảp. Nhỉỵng vng mỉa låïn cọ môun dng chy âảt trãn 70 tháûm chê
100 l/s/km

Khoaùng saớn õổồỹc hỗnh thaỡnh trong caùc quaù trỗnh õởa chỏỳt taỷo thaỡnh Traùi
ỏỳt vaỡ lión tuỷc bióỳn õọứi traỷng thaùi sau õoù. Khoaùng saớn tọửn taỷi dổồùi nhióửu daỷng
ồớ trong caùc lồùp voớ cuớa Traùi ỏỳt, trong dung nham dổồùi caùc lồùp voớ, dổồùi õaùy
bióứn, hoỡa tan trong nổồùc bióứn vaỡ õaỷi dổồng cuợng nhổ trong nổồùc ngoỹt.
Khoaùng saớn õổồỹc phỏn thaỡnh hai nhoùm chờnh:
-Khoaùng kim loaỷi: vồùi caùc kim loaỷi thọng thổồỡng, thổồỡng gỷp vồùi trổợ
lổồỹng lồùn (Al, Fe , Mn, Cu , Mg ,Pb , ) vaỡ caùc kim loaỷi hióỳm vồùi trổợ lổồỹng
nhoớ vaỡ phỏn taùn (Au, Ag, Pt , Hg ).
-Khoaùng phi kim loaỷi: vồùi caùc loaỷi quỷng (photphat, sunphat, Na, K );
caùc nguyón lióỷu khoaùng (caùt , soới, õaù vọi ) vaỡ caùc nhión lióỷu khoaùng (dỏửu
moớ, khờ õọỳt ).
Khoaùng saớn laỡ taỡi nguyón khọng taùi taỷo. Vióỷc khai thaùc vaỡ sổớ duỷng laỡm
caỷn kióỷt trổợ lổồỹng cuớa chuùng trón Traùi ỏỳt. Theo dổỷ baùo hióỷn nay thỗ trổợ lổồỹng
Sừt, Nhọm, Titan, Crọm, Manhó, Vanadi coỡn lồùn; trổợ lổồỹng Baỷc, Bismut,
Thuớy ngỏn, Amiant, ọửng, Chỗ, Keợm, Thióỳc, Mọlipõen coỡn khọng nhióửu; trổợ
lổồỹng Barit, Graphit, mica, Inõi coỡn laỷi rỏỳt ờt vaỡ coù nguy cồ caỷn kióỷt sau mọỹt
thồỡi gian ngừn.
Giạo trçnh Mäi trỉåìng = 15 =

Thë trỉåìng khoạng sn hiãûn nay thãø hiãûn sỉû thiãúu cäng bàòng trong tráût
tỉû kinh tãú thãú giåïi. Cạc nỉåïc phạt triãøn mua khoạng sn tỉì cạc nỉåïc âang phạt
triãøn våïi giạ tháúp v bạn hng họa chãú tảo tỉì cạc ngun liãûu ny våïi giạ cao.
Âãø trạnh tçnh trảng ny gáưn âáy cạc nỉåïc âang phạt triãøn chuøn sang xút
kháøu kim loải tinh chãú âãø cọ thãm giạ trë gia tàng vo ngun liãûu.
Theo dỉû bạo thç trong vi tháûp niãn tåïi nhu cáưu vãư khoạng sn sàõt sé
tàng khong 960 triãûu tåïi 1.900 triãûu táún/nàm; vãư bauxite tỉì 90 âãún 180 triãûu
táún/nàm; tỉì 1980 âãún nàm 2000 nhán loải tiãu thủ 3 âãún 4 láưn nhiãưu hån täøng

âãưu khäng cọ qui hoảch, thäng thỉåìng l cháút âäúng ngay tải m khai thạc.
Khai thạc than åí m than Qung Ninh l mäüt dáùn chỉïng cho viãûc lng phê v
lm ä nhiãùm mäi trỉåìng.
e/ Ti ngun nàng lỉåüng :
Nàng lỉåüng l âiãưu kiãûn táút úu cho sỉû täưn tải v tiãún họa ca mi sinh
váût. Trong quạ trçnh phạt triãøn ca x häüi loi ngỉåìi ngưn nàng lỉåüng thỉåìng
xun chuøn dëch tỉì dảng ny sang dảng khạc. Dảng nàng lỉåüng thiãn nhiãn
âáưu tiãn âỉåüc con ngỉåìi sỉí dủng l nàng lỉåüng Màût Tråìi, âỉåüc dng mäüt cạch
tỉû nhiãn âãø soi sạng, sỉåíi áúm, phåi khä lỉång thỉûc, thỉûc pháøm v cạc âäư dng.
Tiãúp âọ l nàng lỉåüng gäù, ci, räưi tåïi nàng lỉåüng nỉåïc, giọ, nàng lỉåüng kẹo
ca gia sục. Nàng lỉåüng khai thạc tỉì than âạ ngỉû trë trong thãú k 18-19. Nàng
lỉåüng dáưu m thay thãú vë trê ca than âạ trong thãú k 20 v tỉìng bỉåïc chia s
vai tr ca mçnh våïi nàng lỉåüng hảt nhán. Cạc dảng nàng lỉåüng måïi êt ä
nhiãùm nhỉ nàng lỉåüng Màût Tråìi, nàng lỉåüng nỉåïc, giọ, thy triãưu, nàng lỉåüng
vi sinh váût thu nháûn âỉåüc våïi nhỉỵng phỉång phạp v phỉång tiãûn cäng nghãû
tiãn tiãún cng âang måí räüng phảm vi hoảt âäüng ca mçnh.
Nhu cáưu nàng lỉåüng ca con ngỉåìi tàng lãn nhanh chọng trong quạ
trçnh phạt triãøn. 100.000 nàm trỉåïc cäng ngun, mäùi ngy mäüt ngỉåìi tiãu thủ
khong 4000 âãún 5000 Kcal. 500 nàm trỉåïc cäng ngun tàng lãn 1200Kcal.
Âáưu thãú k 15 lãn tåïi 26000Kcal, giỉỵa thãú k 19 l 70000 Kcal v hiãûn nay
trãn 200000 Kcal .
• Than âạ :
Than âạ l nham thảch tráưm têch, thnh pháưn ch úu l cacbon. Than
âạ âỉåüc hçnh thnh qua nhiãưu thåìi k âëa cháút, ch úu vo thåìi k Paleozoi
cạch âáy khong 225-350 triãûu nàm.
Than âạ âỉåüc phán thnh ba loải chênh: than náu, than chỉïa dáưu v than
cỉïng. Trỉỵ lỉåüng cạc loải than trãn ton thãú giåïi hiãûn nay ỉåïc âoạn vo khong
gáưn 700 t táún. Theo täúc âäü sỉí dủng hiãûn nay trỉỵ lỉåüng ny cọ thãø âạp ỉïng
nhu cáưu 180 nàm nỉỵa (dỉû âoạn nàm 1995).
Viãûc sỉí dủng than âạ lm nhiãn liãûu cọ nhỉỵng tạc âäüng låïn tåïi mäi

Dáưu m v khê thiãn nhiãn cọ åí trong âáút liãưn v ngoi biãøn khåi. Hiãûn
nay ngỉåìi ta â khai thạc dáưu khê åí âäü sáu hån 10 km dỉåïi màût âáút. Khai thạc
dáưu khê trãn âáút liãưn khäng cọ tạc âäüng ä nhiãùm mäi trỉåìng tráưm trng, nhỉng
cọ thãø gáy lụn, sủt. Cọ vng bë sủt tåïi 9 mẹt (Los Angeles - Hoa K). Khai
thạc dáưu khê åí biãøn khåi gáy ä nhiãùm tráưm trng trãn cạc âải dỉång v biãøn. Ä
nhiãùm cọ thãø do dáưu, thoạt tỉì cạc tụi chỉïa dáưu tỉû nhiãn. Hiãûn nay ỉåïc lỉåüng
hng nàm cọ 600.000 táún dáưu m thoạt vo nỉåïc biãøn theo dảng ny, chiãúm
50% täøng säú dáưu ä nhiãùm trong cạc âải dỉång. 20% do dáưu trn khi giãúng
khai thạc, våỵ äúng dáùn dáưu. Trong nhỉỵng nàm gáưn âáy hng nàm cạc tai nản
âàõm tu dáưu âem khong 200.000 táún dáưu vo biãøn, viãûc rỉía cạc tu âem
khong 1.300.000 táún dáưu vo biãøn. Dáưu trn gáy tai hải nghiãm trng cho cạc
hãû sinh thại biãøn, hãû sinh thại nỉåïc ngt v c cạc hãû sinh thại trãn âáút ven båì.
Quạ trçnh âäút dáưu, khê âãưu sinh ra cạc cháút gáy ä nhiãùm tỉång tỉû nhỉ
âäút than. Khê thiãn nhiãn lục âäút chè sinh ra CO
2
, mäüt êt CO, NO
x
v håi nỉåïc.
NO
x
v SO
x
do âäút dáưu chè bàòng 1/10 do âäút than, bủi êt hån nhiãưu v khäng
cọ xè than.
Giạo trçnh Mäi trỉåìng = 18 =

• Thy nàng :

nàng lỉåüng thë trỉåìng gäưm khong 2 triãûu táún than âạ anthraxit v 65 triãûu
Giạo trçnh Mäi trỉåìng = 19 =

KWh âiãûn nàng. Nàm 1940 lãn tåïi 2,5 triãûu táún anthraxit v 95 triãûu KWh
âiãûn nàng. Nàm 1975 sỉïc sn xút âiãûn nàng lãn tåïi 1.428 triãûu KWh v
lỉåüng than âạ khai thạc lãn tåïi 5,2 triãûu táún. Nhiãưu nh mạy nhiãût âiãûn v thy
âiãûn â âỉåüc xáy dỉûng trong cạc nàm qua. Dáưu khê âỉåüc thàm d vo cúi
tháûp k 1970 v khai thạc tỉì sau 1986.
• Ti ngun sinh hc :
Trong tỉû nhiãn, cạc loi sinh váût tảo thnh mäüt dáy chuưn säúng. Theo
nhỉỵng säú liãûu måïi nháút, âãún nay con ngỉåìi â biãút âỉåüc 1.392.485 loi âäüng
váût, thỉûc váût v vi sinh váût, nghéa l khong 4,1% säú lỉåüng loi cọ thãø cọ trãn
hnh tinh ny säúng åí trãn cản v åí dỉåïi nỉåïc. Riãng âäüng váût v vi sinh váût
chiãúm 76,8% cạc loi â biãút, nhọm âäüng váût cọ xỉång säúng khong 3% .
Bng 1.3 : Säú loi â âỉåüc xạc âënh tãn (theo E.O .Wilson -Biodivesity, 1988):

CHÈ DANH
SÄÚ LOI Â XẠC
ÂËNH
T LÃÛ % TRÃN
TÄØNG SÄÚ
Vi sinh váût
Âäüng váût khäng xỉång
Thỉûc váût
Cạ
Chim
B sạt v lỉåỵng thã
= 20 =

Âäüüng váût åí nỉåïc ta khạ âa dảng v giu cọ, âàûc trỉng cho vng khê háûu
nhiãût âåïi. Nhỉỵng âạnh giạ bỉåïc âáưu cho biãút säú lỉåüng cạc loi âäüng váût cọ thãø
lãn tåïi hng vản, trong âọ cạ nỉåïc ngt v biãøn cọ thãø lãn tåïi 3000, lỉåỵng cỉ
80, b sạt 180, chim 1000, thụ 273 loi v phán loi, âäng nháút l cän trng.
1.4 - TẠC ÂÄÜNG CA CON NGỈÅÌI ÂÃÚN MÄI TRỈÅÌNG :
Tỉì bøi âáưu xút hiãûn, con ngỉåìi â tạc âäüng vo mäi trỉåìng xung
quanh âãø säúng. Con ngỉåìi â tråí thnh k âäüc tän chiãúm âoảt ngưn lỉång
thỉûc v ti ngun cọ thãø khai thạc âỉåüc, trong khi chênh bn thán con ngỉåìi
chàóng âọng vai tr âạng kãø gç trong quạ trçnh chuøn họa váût cháút m cüc
säúng âi hi.
Ngy nay con ngỉåìi â lm ch hnh tinh, sinh säúng åí nhỉỵng hãû sinh
thại khạc nhau vãư âiãưu kiãûn tỉû nhiãn. Nhán täú x häüi, bàòng tiãún bäü cäng nghãû,
â tạc âäüng lm cho hiãûu lỉûc chn lc tỉû nhiãn gim âãún mỉïc tháúp nháút. Cạc
hãû sinh thại tỉû nhiãn hồûc dáưn chuøn sang hãû sinh thại nhán tảo hồûc bë tạc
âäüng ca con ngỉåìi. Våïi sỉû gia tàng dán säú hiãûn nay v nhỉỵng nhu cáưu ca
nọ, våïi sỉû tiãún bäü ca nãưn vàn minh váût cháút, täøng nàng lỉåüng, säú loải v khäúi
lỉåüng váût cháút m con ngỉåìi rụt ra tỉì thiãn nhiãn thç hon lải cho thiãn nhiãn
dỉåïi dảng cháút thi, âãưu khäng ngỉìng tàng lãn.
Trong khn khäø ca cạch mảng khoa hc k thût, ca quạ trçnh cäng
nghiãûp v âä thë họa nhanh chọng tạc âäüng ca x häüi loi ngỉåìi âäúi våïi mäi
trỉåìng âảt âãún mäüt cỉåìng âäü v qui mä chỉa tỉìng tháúy, våïi xu hỉåïng ngy
mäüt mảnh m, nhỉỵng hoảt âäüng phạ hoải mäi trỉåìng khäng kiãøm soạt âỉåüc â
gáy ra cản kiãût ti ngun thiãn nhiãn, suy thoại mäi trỉåìng v lm máút cán
bàòng sinh thại trong hãû tỉû nhiãn. Cạc hoảt âäüng chênh lm nh hỉåíng âãún mäi
trỉåìng cọ thãø âỉåüc phán ra nhỉ sau:
1.4.1- Khai thạc ti ngun thiãn nhiãn:

Vióỷc xỏy dổỷng õó õỏỷp họử chổùa õóứ khai thaùc nguọửn thuớy nng cuợng coù
nhổợng taùc haỷi nhỏỳt õởnh õọỳi vồùi mọi trổồỡng nhổ caớn trồớ di chuyóứn cuớa caù tổỡ haỷ
lổu vóử thổồỹng lổu trong muỡa õeớ trổùng, thay õọứi õọỹ bóửn vổợng cuớa õỏỳt, gỏy ngỏỷp
luỷt vaỡ khờ hỏỷu vuỡng họử chổùùa
1.4.2- Sổớ duỷng hoùa chỏỳt :
Con ngổồỡi õaợ sổớ duỷng mọỹt lổồỹng lồùn hoùa chỏỳt trong hoaỷt õọỹng xaợ họỹi
kinh tóỳ cuớa mỗnh. Trong nọng nghióỷp sổớ duỷng phỏn hoùa hoỹc vồùi muỷc õờch
canh taùc, tng nng suỏỳt cỏy trọửng nhổng mỷt traùi cuớa noù laỡ laỡm ọ nhióựm õỏỳt
do õọỹ khọng trong saỷch vaỡ laỡm ọ nhióựm nguọửn nổồùc do tng õọỹ phỗ dổồợng bồới
caùc nguyón tọỳ N, P
Caùc loaỷi thuọỳc trổỡ sỏu, dióỷt coớ hióỷn nay laỡ caùc chỏỳt bóửn vổợng dóự bở hỏỳp
thuỷ vaỡo cỏỳu tổớ cuớa õỏỳt, phaù huớy cỏy trọửng vaỡ xỏm nhỏỷp vaỡo chuọựi dinh dổồợng,
caớn trồớ hoaỷt õọỹng sọỳng cuớa nhióửu sinh vỏỷt.
Caùc hoùa chỏỳt sổớ duỷng trong cọng nghióỷp vaỡ nhióửu hoaỷt õọỹng kinh tóỳ
khaùc thoaùt vaỡo mọi trổồỡng dổồùi daỷng phóỳ thaới. Nhióửu chỏỳt trong õoù nhổ
xianua, chỗ, õọửng, thuớy ngỏn, phenol laỡ nhổợng chỏỳt õọỹc haỷi õọỳi vồùi con
ngổồỡi vaỡ nhióửu loaỷi sinh vỏỷt khaùc.
Giaùo trỗnh Mọi trổồỡng = 22 =

Nhổợng chỏỳt phoùng xaỷ xuỏỳt phaùt tổỡ nọứ bom haỷt nhỏn hoỷc nhổợng chỏỳt
thaới boớ phoùng xaỷ loớng hay rừn phaùt ra tổỡ nhổợng trung tỏm cọng nghióỷp hay
nghión cổùu khoa hoỹc coù thóứ lừng xuọỳng mỷt õỏỳt, tờch tuỷ ồớ õoù hay lan truyóửn
trong khọng khờ, coù thóứ gỏy nguy cồ õọỹc haỷi õọỳi vồùi con ngổồỡi, õọỹng vỏỷt vaỡ
thổỷc vỏỷt.
1.4.3- Sổớ duỷng nhión lióỷu :
Trong hoaỷt õọỹng sọỳng cuớa mỗnh con ngổồỡi sổớ duỷng nhióửu loaỷi nhión lióỷu
khaùc nhau nhổ: cuới, than cuới, than õaù, dỏửu moớ, khờ õọỳt Haỡng nm trón Traùi

õổồỹc saớn sinh ra do quaù trỗnh õọỳt chaùy than õaù (67%) vaỡ
dỏửu moớ (12%) laỡ nguyón nhỏn cuớa mổa acid, laỡm chua hoùa thión nhión, huớy
dióỷt rổỡng vaỡ muỡa maỡng, laỡm han gố nhaỡ cuớa cọng trỗnh, gỏy nguy haỷi cho sinh
vỏỷt, huớy dióỷt sổỷ sọỳng cuớa hóỷ thuớy sinh
Ngoaỡi ra NO
2
vaỡ NO cuỡng mọỹt sọỳ chỏỳt khaùc coỡn gỏy hióỷn tổồỹng khoùi
quang hoùa, aớnh hổồớng rỏỳt lồùn tồùi õồỡi sọỳng sinh vỏỷt trón Traùi ỏỳt. Giạo trçnh Mäi trỉåìng = 23 =

1.4.4- Tạc âäüng ca âä thë họa âãún mäi trỉåìng:
Quạ trçnh âä thë họa gàõn liãưn våïi lëch sỉí loi ngỉåìi. Âọ l quạ trçnh kinh
tãú x häüi, nhán kháøu v âëa l âa diãûn, diãùn ra trãn cå såí nhỉỵng hçnh thỉïc phán
cäng lao âäüng x häüi v phán cäng lao âäüng theo lnh thäø â hçnh thnh trong
lëch sỉí.
Kãø tỉì thãú k 18, tỉì sau khi xút hiãûn mạy håi nỉåïc åí Anh vo cúi thãú
k 17 âỉåüc xem l khåíi âiãøm ca cạch mảng cäng nghiãûp. Trong khi âọ, âä
thë, âiãøm khåíi âáưu ca âä thë họa â xút hiãûn nhỉỵng 4000-5000 nàm trỉåïc
cäng ngun. Mäüt säú úu täú âỉåüc xem nhỉ úu täú âàûc th nháút l mỉïc âäü táûp
trung dán säú säúng trong khu vỉûc âä thë trãn ton thãú giåïi ngy cng phạt triãøn
nhanh chọng. Lëch sỉí ca quạ trçnh âä thë họa gàõn liãưn våïi sỉû gia tàng dán säú
mang tênh âàûc th âọ. Hiãûn nay, thãú giåïi cọ khong trãn 2 t ngỉåìi säúng trong
khu vỉûc âä thë, dỉû bạo nàm 2000 cọ khong 3 t v nàm 2025 cọ khong trãn
5 t ngỉåìi säúng trong khu vỉûc âä thë. Âọ l hiãûn tỉåüng mang tênh qui lût v
lëch sỉí trong quạ trçnh âä thë họa.

lụn 0,3 m. Viãûc san láúp ao häư âãø xáy dỉûng cäng trçnh lm hãû thäúng thy vàn
âä thë thu hẻp lải.
- Mäi trỉåìng tỉû nhiãn ca âä thë: mäi trỉåìng nỉåïc, mäi trỉåìng âáút, mäi
trỉåìng khäng khê â chëu ti trng cháút báøn v cạc tạc nhán gáy ä nhiãùm ráút
låïn. ÅÍ nhỉỵng thnh phäú cäng nghiãûp thç trãn 50% úu täú gáy ä nhiãùm khäng
khê l do cạc nh mạy thi ra, sinh hoảt gia âçnh 23%, giao thäng 25% Trãn
cạc âỉåìng phäú låïn mỉïc âäü äưn cọ thãø lãn tåïi 80 - 110 dB. Mäüt lỉåüng låïn rạc
thi, phãú thi sinh hoảt v cäng nghiãûp táûp trung trong âáút, lm nhiãùm báøn âáút
v nỉåïc ngáưm, nỉåïc màût, nh hỉåíng âãún tçnh trảng vãû sinh âä thë. Ä nhiãùm
ngưn nỉåïc säng häư v nỉåïc ngáưm do cạc loải nỉåïc thi sinh hoảt ca thnh
phäú v nỉåïc thi cäng nghiãûp l nghiãm trng nháút. Do mäi trỉåìng bë giåïi hản
sỉû khúch tạn cháút báøn trong säng häư úu hån trong khäng khê ráút nhiãưu. Pháưn
nhiãưu cạc con säng låïn åí cạc nỉåïc phạt triãøn åí cháu Áu háưu nhỉ khäng thãø sỉí
dủng âãø cáúp nỉåïc âỉåüc nỉỵa.
- Viãûc di dán äư ảt tỉì cạc vng näng thän âãún thnh phäú, xu hỉåïng táûp
trung v tàng cỉåìng cạc chỉïc nàng sn xút v phi sn xút do viãûc di dán,
viãûc chuøn tỉì nãưn sn xút näng nghiãûp sang sn xút cäng nghiãûp våïi nàng
sút cao âem lải háûu qu r rãût cho sỉû phạt triãøn nhanh chọng cạc thnh phäú,
tàng vt dán säú âä thë.
- Sỉû bnh trỉåïng cạc thnh phäú v phỉång thỉïc sn xút cäng nghiãûp
cọ tạc dủng vä cng âa dảng v ngy cng tàng âäúi våïi mäi trỉåìng xung
quanh. Âä thë họa tråí thnh mäüt trong nhỉỵng nhán täú ch úu lm biãún âäøi
mäi trỉåìng, lm náøy sinh nhu cáưu ngy cng låïn vãư diãûn têch xáy dỉûng v qui
hoảch, vãư ti ngun thiãn nhiãn v thỉûc pháøm.
Cạc thnh phäú hiãûn nay chè chiãúm 0,3 % diãûn têch âáút liãưn nhỉng â táûp
trung trãn 40% dán säú thãú giåïi .
Giaùo trỗnh Mọi trổồỡng = 25 =