BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC Y KHOA - ĐẠI HỌC THÁI
NGUYÊN
HOÀNG VĂN NGỌC
NGHIÊN CỨU THỰC TRẠNG BỆNH β-THALASSEMIA
VÀ MỘT
SỐ YẾU TỐ LIÊN QUAN Ở TRẺ EM DÂN TỘC TÀY VÀ
DAO
TẠI HUYỆN ĐỊNH HÓA-TỈNH THÁI NGUYÊN
LUẬN VĂN THẠC SỸ Y HỌC
THÁI NGUYÊN - 2007
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC Y KHOA - ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN
HOÀNG VĂN NGỌC
NGHIÊN CỨU THỰC TRẠNG BỆNH β-THALASSEMIA VÀ MỘT
SỐ YẾU TỐ LIÊN QUAN Ở TRẺ EM DÂN TỘC TÀY VÀ DAO
TẠI HUYỆN ĐỊNH HÓA - TỈNH THÁI NGUYÊN
CHUYÊN NGÀNH: Y HỌC DỰ PHÒNG
Mã số: 60 72 73
LUẬ CÁC CHỮ VIẾT TẮTHỌC
CS
Hb
HC
HCT
MCH
MCHC
Cộng sự
Huyết sắc tố (hemoglobin)
Hướng dẫn khoa học: TS. Nguyễn Đình Học

Trung học cơ sở
Trung học phổ thông
β-Thalassemia
Tổ chức Y tế thế giới (world health organization)
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái
Nguyên

MỤC LỤC
Trang
Đặt vấn đề……………………………………………… 1
Chương 1
1.1
1.1.1
1.1.1.1
1.1.1.2
1.1.2
1.1.3
1.1.4
1.1.5
1.1.6
1.1.6.1
1.1.6.2
1.1.6.3
1.1.6.4
1.1.6.5
1.2
1.3
1.4
Chương 2
2.1

cứu…………………………………
Kỹ thuật thu thập số liệu ………………………………
3
3
3
3
3
5
6
7
8
10
10
11
11
12
13
14
18
20
21
21
21
21
22
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học
Thái Nguyên

2.5
2.5.1

Đặc điểm đối tượng nghiên cứu………………………
Dấu hiệu lâm sàng………………………………………
Đặc điểm mang gen bệnh β-Thal………………………
Đặc điểm về huyết học ………………………………….
Xử lý số liệu……………………………………………
Kết quả nghiên cứu……………………………………
Những thông tin chung…………………………………
Tỷ lệ mang gen bệnh β-Thalassemia…………………….
Một số yếu tố liên quan đến trẻ mang gen bệnh β-Thal
Một số dấu hiệu lâm sàng ……………………………….
Một số đặc điểm máu ngoại vi…………………………
Tình trạng thiếu máu theo một số chỉ số huyết học
Bàn luận…………………………………………………
Những thông tin chung…………………………………
Về tỷ lệ mang gen bệnh β-Thalassemia………………
Một số yếu tố liên quan đến trẻ mang gen bệnh β-Thal
Về một số dấu hiệu lâm sàng……………………………
Về một số đặc điểm máu ngoại vi……………………
Về sức bền thẩm thấu hồng cầu………………………
Về Thành phần hemoglobin……………………………
Về số lượng hồng cầu và giải phân bố kích thước hồng cầu
Về hematocrit và nồng độ Hb trung bình hồng cầu……
Về thể tích trung bình hồng cầu ……….………………
Về hemoglobin trung bình hồng cầu……… …………
Tình tạng thiếu máu trong bệnh β-Thalasemia………….
Về khả năng sàng lọc người mang gen β-Thal ở cộng đồng
Kết luận…………………………………………………
Về tỷ lệ mang gen bệnh β-Thalassemia………………
Một số yếu tố liên quan đến trẻ mang gen bệnh β-Thal…
Về một số biểu hiện lâm sàng…………………………

50
50
50
Số hóa bởi Trung
tâm Học liệu – Đại
học Thái Nguyên
http:
//ww
w.lrc
-
tnu.
edu.
vn
2.3
Về tình trạng thiếu máu………………………………….
Kiến nghị
Tài liệu tham khảo và Phụ lục
50
51
Số hóa bởi Trung
tâm Học liệu – Đại
học Thái Nguyên
http:
//ww
w.lrc
-
tnu.
edu.
vn
DANH MỤC CÁC BẢNG

30
31
31
32
32
33
34
34
35
35
36
37
38
39
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ
Tên biểu đồ
Biểu đồ 3.1. Phân bố giới tính theo từng dân tộc
Biểu đồ 3.2. Phân bố đối tượng theo nhóm tuổi và dân tộc
Biểu đồ 3.3. Phân bố tần số mang gen bệnh β-Thalassemia theo dân tộc
Biểu đồ 3.4. Phân bố tần số mang gen bệnh β-Thalassemia theo giới
Biểu đồ 3.5. Phân bố tần số mang gen bệnh β-Thalassemia theo độ tuổi
Biểu đồ 3.6. Sức bền thẩm thấu hồng cầu và tần số mang gen bệnh
Biểu đồ 3.7. Nồng độ Hb trung bình hồng cầu và trẻ mang gen bệnh
Biểu đồ 3.8. Thể tích trung bình hồng cầu và tình trạng mang gen bệnh
Biểu đồ 3.9. Tình trạng mang gen bệnh và mức độ thiếu máu theo Hb
Trang
26
27

Hoàng Văn ngọc
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

1
ĐẶT VẤN ĐỀ
Trong những năm gần đây, nhiều công trình nghiên cứu về mô hình bệnh
tật của trẻ em Việt Nam cho thấy các bệnh nhiễm trùng đã giảm hẳn. Tuy
nhiên các bệnh ung thư, bệnh mang tính di truyền ngày càng được phát hiện
nhiều và có xu hướng gia tăng [41]. Đây cũng là vấn đề đáng quan tâm và là
thách thức mới của ngành y tế nước nhà.
Thalassemia là tên một hội chứng bệnh của hemoglobin (Hb) có tính chất
di truyền, do thiếu hụt sự tổng hợp một hay nhiều mạch polypeptid trong globin
của hemoglobin. Một trong những bệnh Thalasemia thường gặp nhất ở trẻ em
là β-Thalassemia. Đây là một bệnh về huyết sắc tố khá phổ biến và phân bố
rộng khắp trên thế giới [57]. Ở Việt Nam, theo Nguyễn Công Khanh, bệnh β-
Thalassemia là nguyên nhân hàng đầu gây thiếu máu, tan máu nặng ở trẻ em
[9]. Tỷ lệ người mang gen bệnh phân bố ở khắp các tỉnh thành trong cả nước
và khác nhau tuỳ theo từng địa phương, từng nhóm dân tộc. Đặc biệt tỷ lệ
mang gen bệnh rất cao ở các dân tộc ít người như: Mường (25%), Thái
(16,6%), Nùng, Sán Dìu (14,3%), Pako (8,33%)…[15].
Khi trẻ mắc β-Thalassemia ở thể nặng sẽ gây ra hậu quả nghiêm trọng
về phát triển cơ thể, tuổi thọ bởi sự tan máu và các biến chứng của nó [44].
Đặc biệt việc điều trị rất khó khăn và tốn kém, ít hiệu quả, thường tử vong
sớm trong những năm đầu của cuộc sống. Vì vậy, việc phòng bệnh được
đặt ra như một giải pháp nhằm ngăn chặn sự lan tràn của bệnh di truyền
này. Tập quán quần hôn là nguyên nhân chính lan truyền nguồn gen bệnh
và làm tăng tỷ lệ mắc bệnh gây ảnh hưởng đến nòi giống tộc người. Nên
việc phát hiện sớm người mang gen bệnh để tư vấn di truyền trước hôn
nhân là giải pháp quan trọng nhất trong việc phòng bệnh, từ đó làm giảm tỷ
lệ mắc bệnh β-Thalassemia ở trẻ em.

HEM
Hình 1.1. Sơ đồ cấu tạo phân tử Hb (Theo Ganong - 1971) [39]
1.1.1.1. Thành phần HEM.
HEM có cấu trúc cho nhiều loài, nó được cấu tạo một vòng
protoporphyrin và một nguyên tử sắt hóa trị 2 [32], [48].
Nhân protoporphyrin gồm 4 vòng pyrol, gắn với nhau qua cầu nối
methylen (-CH=) và một số mạch thẳng methyl (-CH3), vinyl (-CH=CH2) và
propionat (-CH2-CH2-COOH)
Nguyên tử sắt nằm ở trung tâm, có 2 mối liên kết chặt chẽ với 2 nguyên
tử nitơ và 2 mối liên kết giả với 2 nguyên tử nitơ khác.
Ở người những rối loạn bệnh lý trong phần HEM ít xảy ra hơn hẳn so
với những rối loạn bệnh lý trong phần globin.
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học
Thái Nguyên

4
1.1.1.2. Thành phần globin
Phần globin có bản chất protein. Phần này đặc trưng cho từng loài. Ở
loài người phần globin được cấu tạo bởi 4 chuỗi polypeptit, giống nhau từng
đôi một, gắn chặt với nhau. Mỗi chuỗi polypeptit gắn với 1 HEM. Vì vậy mỗi
phân tử Hb có 2 đôi chuỗi polypeptit và 4 HEM có khả năng vận chuyển được
4 phân tử oxy.
Trong quá trình phát triển của cá thể ở người, các loại chuỗi polypeptit
có sự chuyển đổi, loại chuỗi này thay thế chuỗi kia ở từng giai đoạn
của cuộc sống. Phân tích cấu trúc của các loại Hb khác nhau ở người, các tác
giả Igram, Schoeden và Brautnixer, Koemberg và Hill chia chuỗi polypeptit
ra các loại sau đây [25]:
- Chuỗi alpha (ỏ)
- Chuỗi beta (õ)
- Chuỗi gamma (ó)

nhanh, thay vào đó là HbA1 tăng rất nhanh. Đến cuối năm thứ nhất thì HbF
chỉ còn vết, HbA1 đạt tới trên 95%.
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

Loại Hb
Thành
phần globin
Thời kỳ xuất hiện
Hb A1
α2 β2
Bào thai 6 tuần, Hb ở người bình thường
Hb A2
α2 δ2
Thai nhi gần sinh, Hb ở người bình thường
Hb F
6
Chuỗi ọ được tổng hợp chủ yếu ở thời kỳ sau sinh với lượng HbA2 tăng
dần đến tuổi trưởng thành. Ở người lớn thành phần Hb chỉ còn 2 loại: HbA1
(96 - 98%), HbA2 (1,5 - 3%) và rất ít HbF (0 - 1%) [27].
Chuỗi β
HbF
HbA1
HbA2
Chuỗi ọ
Chuỗi ó
Bào thai Sinh ra Người trưởng thành
Hình 1.2. Sơ đồ thành phần các chuỗi globin của người ở thời kỳ bào
thai và sau khi đẻ (Theo Franklin B.H, 1987) [37]
1.1.3. Sự điều hòa tổng hợp các chuỗi polypeptit của globin
Sự điều hòa tổng hợp các chuỗi polypeptit của phần globin được thực hiện

õ
ọ
Hình 1.4. Sơ đồ tổ chức gen “không ỏ” trên NST 11
Khác với chuỗi ỏ, sự tổng hợp các chuỗi “không ỏ” này thay đổi theo
các giai đoạn phát triển của cá thể vì có sự thay thế một cách thứ tự loại chuỗi
này bằng các chuỗi khác và cùng với sự thay đổi các chuỗi đó là sự thay đổi
các loại Hb như HbF (ỏ2ó2), HbA1 (ỏ2õ2) và HbA2 (ỏ2ọ2) theo từng thời kỳ.
1.1.4. Phân loại bệnh Hb
Bệnh về Hb là nhóm bệnh di truyền phổ biến nhất của loài người.
Những thay đổi bệnh lý phần lớn khu trú ở phần globin của phân tử Hb, gây
nên nhóm bệnh gọi là bệnh Hb và được xếp thành hai nhóm:
- Nhóm Hb bất thường: xảy ra do sự thay đổi cấu trúc của các chuỗi
polypeptit ở phần globin. Một axit amin bình thường nào đó bị thay thế bởi
một axit amin khác, gây nên sự biến đổi cấu trúc của chuỗi polypeptit, từ đó
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học
Thái Nguyên

8
có thể làm thay đổi tính chất lý, hóa học của phần globin và cả phân tử Hb.
Các chuỗi polypeptit đã thay đổi về thứ tự axit amin trên là hoàn toàn xa lạ
với các chuỗi polypeptit ở người bình thường, nên một số tác giả gọi nhóm
bệnh này là bệnh Hb có sự thay đổi về chất lượng. Bệnh thường gặp ở nhóm
này là bệnh HbE, axit amin ở vị trí thứ 26 trong mạch õ A của globin ở Hb này
là glutamic bị thay thế bởi lysin [14].
Trong thực tế còn có sự kết hợp cả hai loại bệnh trên. Ở nước ta
thường gặp thể bệnh kết hợp giữa HbE với õ-Thal. Công thức của globin
HbE là :ỏ 2 õ 226glu->lys
- Nhóm Thalassemia: ở nhóm bệnh này có sự thay đổi về số lượng các
chuỗi globin, cụ thể là sự thiếu hụt một loại chuỗi globin nào đó trong hai loại
ỏ và õ.Vì vậy, có tác giả gọi đây là nhóm bệnh Hb về số lượng. Nếu sự thiếu

nên khó vượt qua các “màng lọc” ở lách. Mặt khác nó cũng làm cho màng
này tăng diện tiếp xúc, dễ bị các tác nhân oxy hóa và phá hủy. Đồng thời còn
làm thay đổi tính thấm của màng hồng cầu nên kali ở bên trong tế bào thoát ra
ngoài huyết tương. Những tác hại trên của các hạt tủa làm hồng cầu bị vỡ sớm
gây nên hiện tượng tan máu [43]. Còn ở tủy xương, các hạt tủa trên gắn lên
nguyên sinh chất và màng của các hồng cầu non, làm cho hồng cầu bị chết
trước khi trưởng thành, dẫn đến tăng sinh mạnh các hồng cầu non trong tủy,
gây nên các biến dạng xương, tăng hấp thu sắt gây ra nhiễm sắt cho cơ thể.
Hiện tượng các hồng cầu non bị chết sớm không đến được giai đoạn trưởng
thành như trên gọi là hiện tượng sinh hồng cầu không hiệu quả. Đây là cơ chế
chủ yếu gây ra những biến đổi về lâm sàng và huyết học ở những bệnh nhân
õ-Thal thể nặng.
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

10
Rối loạn chuyển
hóa HEM
Thiếu hụt một
loại chuỗi globin
Dư thừa một loại
chuỗi kia
Hạt tủa
Giảm tổng hợp
lượng Hb
Hồ ng cầu non ở tủ y
Sinh hồng cầu
Hồ ng cầu ngoạ i vi
Vỡ h ồng c ầ u
Ribosome
Nh ượ c s ắc

* Thể nhẹ (minor): còn gọi là thể dị hợp tử
Kiểu gen: β0 / β, β+ / β.
Là một thể bệnh tương đối nhẹ, nói chung không có biểu hiện lâm sàng,
cơ thể phát triển bình thường không có biến dạng xương, thiếu máu thường
rất nhẹ (90 - 110 g/l).
* Thể trung gian (intermedia): Có thể là đồng hợp tử, dị hợp tử hay thể
phối hợp.
Kiểu gen: β0/β0, β+/β+, β+/β0, β0/βE, β+/βE, β0/β, β+/β, (δβ)0/β,
(δβ)0/(δβ)0.
Thể này có thiếu máu vừa hoặc nhẹ (Hb 70 - 80 g/l), bệnh tiến triển
chậm và nhẹ, thường kèm theo vàng da và gan, lách to. Bệnh nhân không có
thay đổi về thể trạng, chỉ bị thiếu máu mức độ trung bình và đôi khi mới cần
truyền máu hoặc không cần truyền.
1.1.6.3. Huyết học: nghiên cứu huyết học trong bệnh Thalassemia có vai trò
quyết định chẩn đoán.
* Nghiên cứu về hồng cầu:
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

12
- Lượng Hb trong thể dị hợp tử đa số là bình thường hoặc gần bình
thường (90 - 110 g/l), còn thể đồng hợp tử và thể phối hợp đều giảm rõ rệt
(<60 g/l) [33]. Có sự không tương xứng giữa giảm số lượng hồng cầu và giảm
lượng Hb.
- Hình thái hồng cầu: ở thể đồng hợp tử các tác giả đều thấy hồng cầu
biến dạng nặng, to nhỏ không đều, có nhiều nguyên hồng cầu ở máu, hồng
cầu lưới thường tăng ít trong máu ngoại vi, dẫn đến không có khả năng bù trừ
được hiện tuợng thiếu máu do tan máu. Đây là nguyên nhân chính gây thiếu
máu nặng trên lâm sàng ở thể nặng. Ở thể dị hợp tử, các biến đổi về hồng cầu
cũng tương tự như thể đồng hợp tử, nhưng mức độ không trầm trọng, vì thế
chỉ có hiện tượng thiếu máu nhẹ [5].