BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ NÔNG NGHIỆP VÀ PTNT
VIỆN KHOA HỌC NÔNG NGHIỆP VIỆT NAM
LÊ THỊ TUYẾT NHUNG
NGHIÊN CỨU THÀNH PHẦN LOÀI HỌ BỌ PHẤN
ALEYRODIDAE (HOMOPTERA) VÀ ĐẶC ĐIỂM SINH HỌC,

SINH THÁI HỌC, BIỆN PHÁP PHÒNG TRỪ BỌ PHẤN
THUỐC LÁ BEMISIA TABACI (GENNADIUS) HẠI CÂY HỌ
CÀ Ở VÙNG HÀ NỘI
LUẬN ÁN TIẾN SĨ NÔNG NGHIỆP


Hà Nội, 2014
i

LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số
liệu, kết quả nêu trong luận án là trung thực và chưa từng được sử dụng để
bảo vệ một học vị nào. Các tài liệu trích dẫn được chỉ rõ nguồn gốc và mọi sự
giúp đỡ đã được cám ơn.
Hà Nội, ngày tháng năm 2014
Tác giả luận án Lê Thị Tuyết Nhung
ii

LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành luận văn này, trước tiên tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu
sắc tới tập thể thày hướng dẫn: GS.TS. Phạm Văn Lầm, TS. Quách Thị Ngọ,
thày và cô đã luôn sát cánh bên tôi, động viên, thúc đẩy, dìu dắt tôi những
bước đầu tiên trong quá trình học tập và nghiên cứu của mình.
Tôi xin chân thành cám ơn các thầy, cô và các cán bộ của Ban Đào tạo
Sau đại học thuộc Viện Khoa học Nông nghiệp Việt Nam. Ban Giám đốc Viện
Khoa học Nông nghiệp Việt Nam đã tạo điều kiện cho tôi thực hiện luận án
này.
Tôi xin chân thành cảm ơn lãnh đạo Viện Bảo vệ thực vật, lãnh đạo và

2.2. Yêu cầu 3
3. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài 3
3.1. Ý nghĩa khoa học 3
3.2. Ý nghĩa thực tiễn 3
4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4
4.1. Đối tượng nghiên cứu 4
4.2. Phạm vi nghiên cứu 4
5. Những đóng góp mới của đề tài 4
CHƯƠNG 1
TỔNG QUAN TÀI LIỆU VÀ CƠ SỞ KHOA HỌC CỦA LUẬN ÁN
5
1.1. Cơ sở khoa học của đề tài 5
1.2. Những nghiên cứu ở ngoài nước 6
1.2.1. Thành phần loài bọ phấn, phân bố và tác hại của bọ phấn 6
iv

1.2.2. Đặc điểm sinh vật học, sinh thái học của BPTL 11
1.2.3. Các biện pháp phòng trừ bọ phấn 14
1.3. Những nghiên cứu trong nước 22
1.3.1. Thành phần loài bọ phấn, phân bố và tác hại của bọ phấn 22
1.3.2. Đặc điểm sinh vật học, sinh thái học của bọ phấn 24
1.3.3. Nghiên cứu về biện pháp phòng trừ bọ phấn 27
1.4. Nhận xét chung và những vấn đề quan tâm 29
CHƯƠNG 2
VẬT LIỆU, NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
30
2.1. Địa điểm và thời gian nghiên cứu 30
2.1.1. Địa điểm nghiên cứu 30
2.1.2. Thời gian nghiên cứu 30
2.2. Vật liệu, hóa chất, dụng cụ và thiết bị nghiên cứu 30

3.1.5. Nhận xét chung 66
3.2. Đặc điểm sinh vật học, sinh thái học của BPTL Bemisia tabaci 67
3.2.1. Đặc điểm sinh vật học 67
3.2.2. Đặc điểm sinh thái học 83
3.2.3. Nhận xét chung 90
3.3. Tình hình phát sinh, diễn biến mật độ và yếu tố ảnh hưởng đến số
lượng BPTL trên cây cà chua ở ngoại thành Hà Nội
91
3.3.1. Sự phân bố của BPTL trên cây cà chua ở đồng ruộng 91
3.3.2. Diễn biến mật độ BPTL trên cây cà chua trong năm 2010-2011 94
3.3.3. Một số yếu tố ảnh hưởng đến mật độ BPTL trên cây cà chua 99
3.3.4. Nhận xét chung 104
3.4. Tìm hiểu một số biện pháp phòng chống theo hướng tổng hợp đối với
BPTL hại cây trồng họ cà ở ngoại thành Hà Nội
104
3.4.1. Biện pháp canh tác 104
vi

3.4.2. Biện pháp thủ công 105
3.4.3. Biện pháp sinh học 110
3.4.4. Biện pháp hóa học 115
3.4.5. Nhận xét chung 121
KẾT LUẬN VÀ ĐỀ NGHỊ
122
Kết luận 122
Đề nghị 123
TÀI LIỆU THAM KHẢO
125
PHỤ LỤC


DANH MỤC CÁC BẢNG
TT bảng

Tên bảng Trang
3.1. Thành phần loài bọ phấn (Aleyrodidae) đã phát hiện trên một số
cây trồng ở Hà Nội và vùng phụ cận năm 2007-2012
48
3.2.

Mật độ BPTL và sự xuất hiện của nấm muội đen
Cladosporium sp. trêncây cà chua tại Mê Linh-Hà Nội 2010-
2013

66
3.3. Thời gian phát dục các tuổi ấu trùng của BPTL nuôi trên cây cà
chua (tại Viện Bảo vệ thực vật, 2010-2011)
69
3.4. Thời gian phát dục các pha của BPTL nuôi trên cây cà chua (tại
Viện Bảo vệ thực vật, 2010-2011)
69
3.5. Tỷ lệ giới tính theo dõi trong phòng của bọ phấn thuốc lá sống
trên cây họ Cà (tại Viện Bảo vệ thực vật, 2011-2013)
71
3.6. Tỷ lệ giới tính ở ngoài đồng ruộng của BPTL trên cây họ Cà tại
Mê Linh, Hà Nội (2011-2013)
72
3.7. Số thế hệ BPTL trên cây cà chua trong nhà lưới (tại Viện Bảo
vệ thực vật, 2010-2011)
78
3.8. Những loài thực vật đã ghi nhận là ký chủ của BPTL ở vùng Hà

103
3.18. Số lượng trưởng thành BPTL vào bẫy dính màu vàng và mật độ
BPTL trên cà pháo (Mê Linh, Hà Nội, tháng 2012)
106
3.19. Số lượng trưởng thành BPTL vào bẫy dính màu vàng và mật
độ BPTL trên cây cà chua vụ thu đông năm 2012 tại Mê Linh
(Hà Nội)
107
3.20. Thành phần thiên địch của BPTL trên cây cà chua
tại Mê Linh (Hà Nội) năm 2011-2012
111
3.21. Sức ăn ấu trùng bọ phấn thuốc lá của trưởng thành cái bọ xít
mù thuốc lá Nesidiocoris tenuis (tại Viện Bảo vệ thực vật,
2012)
113
3.22. Mối liên hệ giữa mật độ BPTL với tác hại của bọ xít mù thuốc
lá N. tenuis trên cây cà chua trong nhà lưới (tại Viện Bảo vệ
thực vật, 2012)
114
3.23. Một số loại thuốc trừ sâu được sử dụng phòng trừ BPTL trên
cây họ Cà (Hà Nội, 2010-2012)
116
x

3.24. Hiệu lực của một số thuốc BVTV đối với ấu trùng tuổi 1, tuổi 2
bọ phấn thuốc lá trên cây cà chua trong nhà lưới (tại Viện Bảo
vệ thực vật, 2012)
118
3.25. Hiệu lực của một số thuốc BVTV đối với ấu trùng tuổi 1, tuổi 2
bọ phấn thuốc lá trên cây cà chua trong nhà lưới (tại Viện Bảo

của cây cà chua vụ xuân hè
92
3.15. Diễn biến mật độ BPTL trên cà chua xuân hè tại Mê Linh
(Hà Nội, 2010-2011)
95
3.16. Diễn biến mật độ BPTL trên cà chua thu đông tại Mê Linh
(Hà Nội, 2010-2011)
97
3.17. Diễn biến mật độ BPTL trong năm (Mê Linh, Hà Nội, 2010-
2011)
98
xii

3.18 Diễn biến mật độ ấu trùng BPTL trên đồng và trưởng thành
BPTL vào bẫy dính màu vàng trong vụ cà chua thu đông năm
2012 (Mê Linh, Hà Nội, 2012)
109
3.19. Diễn biến mật độ trưởng thành BPTL trên đồng và trưởng
thành BPTL vào bẫy dính màu vàng trong vụ cà chua thu
đông năm 2012 (Mê Linh, Hà Nội, 2012)
109
3.20. Bọ xít non và trưởng thành bọ xít mù thuốc lá N. tenuis 112
1

MỞ ĐẦU

1. Tính cấp thiết của đề tài
Điểm nổi bật của họ bọ phấn (Aleyrodidae) là cơ thể nhỏ bé, rất khó phát hiện
bằng mắt thường. Tất cả các giai đoạn phát dục, dinh dưỡng của bọ phấn đều diễn ra ở
mặt dưới lá cây nên bọ phấn chỉ bị phát hiện khi cây trồng đã bị hại nặng, với các triệu

nhiều loại cây trồng. Trên cây cà chua, ngoài tác hại trực tiếp, BPTL còn là môi giới
truyền virus gây ra hiện tượng xoăn vàng ngọn lá cà chua. Cây cà chua có thể bị
giảm 20-90% năng suất mà nguyên nhân gây ra chính do BPTL (Ngô Thị Xuyên và
Nguyễn Văn Đĩnh 2003; Nguyễn Thơ, 1984) [15, 16]. Những hiểu biết về đặc điểm
sinh vật học, sinh thái học của các loài bọ phấn hại trên cây trồng nói chung và BPTL
nói riêng ở nước ta còn rất hạn chế. Gần đây, đã có một số nghiên cứu về BPTL trên
cây cà chua và cây đậu tương được công bố (Đàm Ngọc Hân, 2012; Hà Quang Hùng
và Nguyễn Thị Kim Oanh, 2007; Lê Thị Liễu và Trần Đình Chiến, 2004; Trần Đình
Phả và cs., 2008) [6, 7, 12, 14]. Tuy nhiên, những kết quả nghiên cứu đã có chưa đáp
ứng được yêu cầu phòng chống loài côn trùng hại này trên cây cà chua và các cây
trồng khác.
Để góp thêm tài liệu làm cơ sở xây dựng chiến lược phòng chống hiệu quả các
loài bọ phấn hại cây trồng nói chung và BPTL hại cây cà chua nói riêng và đáp ứng
yêu cầu cấp bách trong sản xuất nông sản an toàn, chúng tôi thực hiện đề tài luận án
“Nghiên cứu thành phần loài họ bọ phấn Aleyrodidae (Homoptera) và đặc điểm
sinh học, sinh thái học, biện pháp phòng trừ bọ phấn thuốc lá Bemisia tabaci
(Gennadius) hại cây họ cà ở vùng Hà Nội”.
2. Mục đích, yêu cầu của đề tài
2.1. Mục đích
Trên cơ sở xác định thành phần loài họ bọ phấn ở Hà Nội và vùng phụ cận chỉ
ra những loài bọ phấn có mật độ cao, có nguy cơ trở thành dịch hại chính trên các cây
trồng.
Đi sâu nghiên cứu đặc điểm sinh học, sinh thái học của bọ phấn thuốc lá trên
cây cà chua nhằm góp tài liệu làm cơ sở khoa học để đề xuất và áp dụng các biện pháp
3

phòng chống loài côn trùng hại này, đạt hiệu quả kinh tế cao đáp ứng yêu cầu sản xuất
cà chua an toàn ở Hà Nội và vùng phụ cận.
2.2.Yêu cầu
- Xác định được thành phần loài bọ phấn họ Aleyrodidae hại cây trồng, chỉ ra

- Loài bọ phấn thuốc lá Bemisia tabaci
4.2. Phạm vi nghiên cứu
Đề tài tiến hành nghiên cứu thành phần loài họ bọ phấn Aleyrodidae trên các
cây lương thực, rau màu, cây ăn quả, cây công nghiệp… ở vùng Hà Nội và phụ cận.
Đề tài đi sâu nghiên cứu đặc điểm sinh vật học, sinh thái học của bọ phấn thuốc
lá. Tìm hiểu biến động mật độ và các yếu tố ảnh hưởng đến quần thể bọ phấn thuốc lá
trên cây họ Cà. Đồng thời nghiên cứu hiệu quả của các biện pháp BVTV trong hạn chế
quần thể của bọ phấn thuốc lá trên cây cà chua.
5. Những đóng góp mới của đề tài
- Đã thu thập, xác định được 33 loài bọ phấn hại cây trồng ở vùng Hà Nội và
phụ cận, trong đó bổ sung 6 loài bọ phấn cho khu hệ bọ phấn ở Việt Nam. Đó là các
loài Aleurocanthus citriperdus, Aleurolobus subrotundus, Crenidorsum micheliae,
Crenidorsum caerulescens, Pealius machili, Tretraleurodes acaciae.
- Cung cấp và bổ sung dẫn liệu khoa học mới về đặc điểm sinh vật học, sinh thái
học của bọ phấn thuốc lá trên cây cà chua, đặc biệt các dẫn liệu mới về khởi điểm phát
dục và số thế hệ trong năm của BPTL, bổ sung 23 loài cây ký chủ của bọ phấn thuốc lá
và sự thay đổi đặc điểm hình thái nhộng giả do ảnh hưởng của cây thức ăn đối với bọ
phấn thuốc lá.
5

CHƯƠNG 1
TỔNG QUAN TÀI LIỆU VÀ CƠ SỞ KHOA HỌC CỦA ĐỀ TÀI
1.1. Cơ sở khoa học của đề tài
Họ bọ phấn (Homoptera: Aleyrodidae) là một họ nhỏ so với các họ khác
trong bộ cánh đều, nhưng những tác hại mà chúng gây ra đối với sản xuất nông
nghiệp trên thế giới lại không hề nhỏ. Họ bọ phấn đã được khá nhiều tác giả trên thế
giới quan tâm nghiên cứu (Charles, 1979; Evans, 2008; Hodges and Evans, 2005;
Lee et al., 2005; Martin, 1987, 1999, 2005; Martin et al., 2000; Watson, 2007 [42,
54, 72, 82, 93, 94, 95, 96, 141].
Thành phần loài bọ phấn tương đối đa dạng, ở các vùng địa lý khác nhau có

chua sẽ vừa có ý nghĩa khoa học vừa làm cơ sở cho việc xây dựng biện pháp phòng
chống hiệu quả loài sâu hại này phục vụ sản xuất cà chua an toàn ở vùng Hà Nội.
1.2. Những nghiên cứu ở ngoài nước
1.2.1. Thành phần loài bọ phấn, phân bố và tác hại của bọ phấn
1.2.1.1. Thành phần loài bọ phấn và phân bố của chúng ở trên thế giới
Số lượng loài bọ phấn đã phát hiện được trên thế giới
Theo Mound và Halsey (1978), trên thế giới có khoảng 1.156 loài bọ phấn
thuộc 126 giống đã được định danh (dẫn theo Evans, 2008) [54]. Từ năm 1978 đến
nay, có nhiều loài mới, giống mới được phát hiện mô tả đặt tên cũng như có nhiều
loài đã được giám định và tu chỉnh lại. Theo số liệu thống kê gần đây nhất, tổng số
loài bọ phấn đã được đặt tên là 1.556 loài. Chúng thuộc 161 giống của 3 phân họ
Aleurodicinae, Aleyrodinae, Udamoselinae (Evans, 2008) [54].
Sự phân bố của bọ phấn trên thế giới
Sự đa dạng về giống, loài của mỗi phân họ của họ bọ phấn rất khác nhau
giữa các vùng địa lý. Phân họ Aleyrodinae chiếm số lượng loài lớn với tổng số
1.435 loài thuộc 148 giống trên toàn thế giới. Phân họ này ở vùng địa động vật
Đông Phương có số lượng loài phong phú nhất với 542 loài thuộc 73 giống. Phân
họ này ở vùng Châu Phi có số loài bằng một nửa số loài ở vùng địa động vật Đông
Phương (chỉ với 285 loài). Đối với vùng Trung Mỹ và Nam Mỹ, phân họ
Aleyrodinae có số lượng giống, loài chỉ gần bằng một nửa số lượng giống, loài của
7

vùng địa động vật Đông Phương, chỉ với 211 loài thuộc42 giống (Evans, 2008;
Watson, 2007) [54, 141].
Giống Aleuroclava của phân họ Aleyrodinae có số lượng loài nhiều hơn cả, với
118 loài. Tại vùng địa động vật Đông Phương giống này chiếm vị trí đứng đầu về sự đa
dạng loài (với 86 loài) và vùng Đông Âu chỉ có 33 loài. Ở các vùng Trung Mỹ, Nam
Mỹ và Tây Âu có nhiều loài là dịch hại ngoại lai thuộc giống Aleuroclava như
Aleuroclava similis, Aleuroclava jasmini. Hai giống Aleuroplatus và Trialeurodes
của phân họ này có số loài gây hại ở trong nhà kính nhiều nhất. Loài Trialeurodes

bọ phấn gây hại trên cây trồng nông nghiệp, cây cảnh. Các loài bọ phấn
Aleurocanthus spiniferus, Bemisia tabaci, Dialeurodes citri, Trialeurodes
vaporariorum được ghi nhận là khá phổ biến và gây hại có ý nghĩa kinh tế trên cây
ăn quả có múi (CAQCM) và một số cây trồng khác (Ko, 1999) [81]. Đài Loan đã
nghiên cứu thành phần loài họ bọ phấn từ những năm 1930-1940 và đã ghi nhận
được khoảng 100 loài bọ phấn, nhưng gần đây đã ghi nhận được 125 loài (Charles,
1979) [42]. Những nghiên cứu về thành phần loài họ bọ phấn ở Hàn Quốc không
liên tục. Đến năm 1994, tại Hàn Quốc mới chỉ ghi nhận được 7 loài bọ phấn. Gần
đây, đã bổ sung thêm được 15 loài, nâng tổng số các loài bọ phấn ở nước này lên 22
loài. Trong đó, loài bọ phấn nhà kính Trialeurodes vaporariorum và BPTL Bemisia
tabaci là những đối tượng gây hại quan trọng nhất trên cây rau màu ở Hàn Quốc
(Lee et al., 2005; Suh and Hodges., 2005, 2008) [82, 126, 127]. Ở Australia số loài
bọ phấn cũng khá phong phú, đến năm 1999 đã xác định được 101 loài thuộc 40
giống. Trong các loài bọ phấn đã xác định được thì bọ phấn nhà kính Trialeurodes
vaporariorum được ghi nhận là loài gây hại phổ biến, có ý nghĩa kinh tế trên nhiều
loại cây rau màu. Ngoài ra, bọ phấn Orchamoplatus citri cũng là loài gây hại kinh tế
trên các cây ăn quả có múi (Martin, 1999) [94].
Số lượng loài bọ phấn đã phát hiện được theo cây trồng
Trên cây lúa chỉ có 1 loài bọ phấn gây hại, đó là loài Vasdavidius indicus.
Trên cây sắn có 12 loài bọ phấn gây hại và tùy theo từng vùng địa lý mà sự gây hại
của những loài bọ phấn này ở các mức độ khác nhau. Tại vùng Trung và Nam Mỹ
9

có tới 11 loài bọ phấn sử dụng cây sắn làm thức ăn. Các loài bọ phấn
Aleurotrachelus socialis, Trialeurodes variabilis, Aleurothrixus aepim, Bemisia
tuberculata và Bemisia tabaci được xem là các loài dịch hại có ý nghĩa kinh tế trên
cây sắn ở Bắc và Nam Mỹ (Bellotti, 2008) [34]. Trên CAQCM đã ghi nhận được 22
loài bọ phấn gây hại (Watson, 2007) [141]. Tại bang Florida (Hoa Kỳ) đã có 16 loài
bọ phấn dinh dưỡng trên CAQCM. Trong đó, các loài Dialeurodes citri,
Dialeurodes (Singhiella) citrifolii, Aleurothrixus floccosus là những dịch hại thường

trồng tùy thuộc vào loại cây trồng, mùa vụ và vùng địa lý. BPTL truyền virus gây
bệnh khảm lá và sọc đen trên cây sắn ở châu Phi, Ấn Độ. Các bệnh này có thể gây
ra thiệt hại tới 90-95% năng suất. BPTL truyền bệnh khảm lá sắn làm sản lượng sắn
năm 2003 ở Châu Phi giảm tới 30-40%, tương đương 1,9-2,7 triệu USD. Năm
1981-1982 ở California (Hoa Kỳ), một số diện tích dưa bị nhiễm BPTL đã gần như
không cho thu hoạch. Năng suất cà chua ở Florida năm 1990-1991 đã giảm tới 20%
do BPTL đã truyền virus đốm lá cà chua. (Alegbejo, 2001; Bedford et al., 1994;
Brown and Bird, 1992; Brown, 2007; Chu et al., 2008; Chu et al., 2010; Cohen and
Nizany, 1960; Harison et al., 1997; Johnson et al., 1982; Jones, 2003; Legg et al.,
1999; Legg and Fauguet, 2004; Varma et al., 1992; Watson, 2007) [25, 33, 38, 39,
45, 46, 47, 70, 78, 79, 84, 85, 136, 141].
1.2.2. Đặc điểm sinh vật học, sinh thái học của BPTL
Đặc điểm sinh vật học của BPTL
Thời gian phát dục các pha và thời gian vòng đời của BPTL được nhiều tác giả
ở trên thế giới nghiên cứu (Drost et al.,1998; Fekrat and Shishehbor, 2007; Gerling et
al., 1986; Gerling and Mayer1995; Horowitz anGerling, 1992; Saraf et al., 1985;
Watson, 2007) [51, 58, 60, 61, 76, 123, 141]. Thời gian phát dục các pha của BPTL
được nghiên cứu với cây thức ăn là cây bông, cà chua, cà pháo, dưa chuột, bí ngô và
đậu ở nhiệt độ nằm trong khoảng 7,8 - 30
o
C. Trong đó, mức nhiệt độ được nghiên cứu
nhiều hơn cả là 25
o
C, khoảng nhiệt độ thích hợp cho bọ phấn phát triển là 25-30
o
C
(Bosco and Caciagli, 1998; Drost et al., 1998; Yang and Chi, 2006) [36, 51, 144].
Tập tính hoạt động sống: Trưởng thành BPTL thường vũ hoá vào buổi sáng,
trưởng thành đực mất một đến vài giờ ve vãn và kết đôi với trưởng thành cái.
11

C và
30
o
C. Với 2 mức nhiệt độ nghiên cứu này đã cho thấy thời gian phát dục các pha của
BPTL khác nhau. Ở nhiệt độ 22-23
o
C thời gian phát dục của trứng BPTL là 7,5 ngày,
khi nhiệt độ tăng lên 7
o
C (tức là ở 30
o
C) thời gian phát dục của trứng (7,17 ngày).
Giai đoạn phát dục của 3 tuổi ấu trùng ở nhiệt độ 22-23
o
C là 9,1 ngày lại ngắn hơn so
với ở mức 30
o
C (11,42 ngày). Giai đoạn nhộng giả có thời gian phát dục là 5 ngày ở
nhiệt độ 22-23
o
C, nhưng rút ngắn chỉ còn 2,48 ngày ở nhiệt độ 30
o
C.
Sinh sản của BPTL: nghiên cứu trong phòng thí nghiệm cho thấy những trứng
được đẻ trong giai đoạn đầu, khi trưởng thành cái BPTL mới vũ hóa sẽ phát triển