Phương pháp thuyết giảng với dạy văn theo tinh thần
đổi mới
Xin chớ ai cho tôi là người vẽ chuyện. Thuyết trình, thuyết giảng đối với giáo viên văn thì liệu có
điều gì đáng nói? Theo quan niệm thông thường, người thầy dạy văn nói bao giờ chẳng cần phải
hấp dẫn. Vậy tôi bàn tới chuyện cũ như trái đất này để làm gì nếu không thật cần thiết và cấp thiết.

Nguyên do tại bởi từ ngày thực thi đổi mới về nội dung và phương pháp ở các cấp
học, nói tới dạy văn (nhất là giảng văn) ta thường nghe thấy lời khẳng định đại
loại rằng phương pháp thuyết giảng đã cũ mèm rồi, cần loại nó ra khỏi tiến trình
đổi mới cách thức giảng dạy; rằng ai mà kiên trì thực thi phương pháp này là kẻ
lỗi thời, không quán triệt được tinh thần đổi mới, rồi họ sẽ bị đào thải, nếu không
thì cũng bị tự đào thải; rằng dạy văn hay đâu phải ở chỗ nói làm sao cho người
học cứ há hốc mồm lên mà nghe, hay là ở khả năng biết đặt những câu hỏi có
vấn đề, động vào trí não của người học, đặc biệt là những câu hỏi mang sức khơi
gợi lớn,
chỉ đường cho học sinh tự đến…
Những người này quả cũng có lý lẽ
riêng; không phải nhận xét của họ hoàn toàn bâng quơ. Lối thông tin mang tính
áp đặt một chiều càng ngày càng trở nên lạc lõng trong sinh hoạt tư tưởng, học
thuật của thời hiện đại. Trong khi phổ biến nơi trường học lại là phương pháp
thuyết trình đơn điệu, không chú ý tới đối thoại, tranh biện, phản hồi, mà gốc gác
sâu xa là ở chỗ không đoái hoài tới người nghe - nhận thức, phản ứng, sự tiếp thu
của họ. Thời dân chủ rất kị lối sinh hoạt văn hóa kiểu ấy. Học đường cũng không
thể đứng ngoài. Nếu có ai mặc cảm với phương pháp thuyết giảng cũng là phải
nhẽ. Ấy là chưa nói tới quan niệm sơ sài, thô thiển về cái hay đích thực của lời dạy
văn, giảng văn. Đâu phải cứ dẻo mồm, xảo ngôn là đủ. Phải nắm vững điều mình
cần nói; phải biết rõ người nghe mình là ai, họ cần gì; lại phải biết làm chủ lời nói
của mình… Nói hay, ít nhất là ở tầm cao, vì vậy đâu phải ở chỗ óng mượt, giàu
hình ảnh; đâu phải chỉ thuận tai, lên bổng xuống trầm, ngọt ngào và giàu cảm
xúc… Tuy nhiên, có một thực tế khác, những người có đôi ba năm trong nghề
đều rõ, là những giáo viên văn giỏi (nhất là ở bậc phổ thông) không ai là không

cũng rất khác nhau. Không thể có một người nghe trừu tượng. Cái khó đồng thời
là cái kỳ diệu của dạy văn là vậy. Nay mai có thể sẽ xuất hiện những người máy
siêu việt, làm được mọi chuyện, nhưng chắc chắn sẽ không thay thế người viết
văn làm thơ cùng người dạy văn dạy thơ được. Giảng dạy một cách máy móc
không bao giờ thích hợp với đời sống học đường và đời sống văn chương sống
động, tinh tế, luôn có những đổi thay nhất định theo dòng chảy của cuộc sống.
Người thầy giỏi phải nắm bắt được sự đổi thay ấy để điều chỉnh cách thức giảng
dạy cho phù hợp.
Mà trước hết là phù hợp với nội dung cần truyền đạt. Nội dung giảng dạy văn học
là một vấn đề rộng. Tôi chỉ bàn đến sự thống hợp của nội dung với cách thức
truyền đạt. Nhưng chớ quên cảm xúc trong quan niệm về nội dung. Xin được lưu
ý, tri thức văn học không thể không tính đến cảm xúc văn chương. Đặc thù của
văn chương, của văn học là thế. Cố nhiên, đây là sự
cảm hiểu, hiểu
và
cảm
thâm
nhập, chuyển hoá rất tinh tế, chứ không phải là duy cảm, cũng không phải là duy
lý.
Cảm
mạnh đi liền với
hiểu
sâu,
hiểu
đủ (tôi không nói hiểu rộng, vì tri thức văn
học là không cùng). Và
hiểu
sâu,
hiểu
đủ lại nâng cảm xúc lên một mức. Học sinh

thế. Với các môn học khác, người ta ít đặt ra. Với môn văn, người ta nói tới nhiều
hơn. Bởi dạy văn rất cần cảm xúc. Sự ràng buộc dễ gây nên ức chế về cảm xúc.
Mà đã ức chế thì hay sao nổi!
Sự phân bổ về thời lượng trong một bài giảng một giờ giảng tuỳ thuộc ở mức độ
quan trọng của chúng trong việc giáo dục, giáo dưỡng và rèn luyện kỹ năng. Ví
như một dòng sông, có đoạn êm đềm, có đoạn chảy xiết, thậm chí có đoạn chẽ ra
thành nhiều nhánh tạo nên những cánh đồng giàu chất phù sa. Người dạy văn
giỏi không thể không ý thức được điều đó. Lời nói phải mang tính hành động cao.
Tính hành động ấy của lời nói lại phải quán triệt tới từng khâu của bài giảng, từng
chặng của giờ giảng. Hệ thống bài giảng mang tính hành động làm nên chương
trình giảng dạy nhất quán nhằm thực thi mục tiêu giảng dạy – một mục tiêu toàn
diện như ý của cố Thủ tướng Phạm Văn Đồng khi bàn về việc dạy văn. Mức độ
thành công của dạy văn tuỳ thuộc ở ý thức đó của người thầy. Tưởng như vô tình
lại hoàn toàn cố ý. Đấy là khoa học đồng thời là nghệ thuật – nghệ thuật truyền
thụ, cao hơn là nghệ thuật giảng dạy. Chất lượng của một giờ dạy văn có được từ
đó. Để tạo nên sức mạnh của lời nói, nhiều người hay nhấn mạnh tới nhiệt huyết
của người giảng. Làm gì, muốn có hiệu quả cũng phải làm hết lòng. Huống chi,
đây lại là văn chương, văn học. Thử hỏi người nghe làm sao có thể quan tâm tới
những lời nói không xuất phát từ đáy lòng, không nảy ra từ những mối quan tâm
lớn. Sức mạnh của lời nói tuỳ thuộc ở chỗ lời nói ra có thật sự nghĩa lý, thật sự bổ
ích hay không. Từ đó mà người thầy dạy văn truyền cho sinh viên lòng đam mê
sống, tự giác tích luỹ tri thức, tự nguyện hiến mình cho lẽ sống cao đẹp. Cần đặt
trái tim mình vào từng lời giảng. Ở đây, tâm thế của người nói mang ý nghĩa
quyết định. Chuẩn bị một giờ dạy văn khó nhất là sự chuẩn bị tâm thế. Có được
tâm thế tốt, sự thành công của giờ dạy văn đã được đảm bảo tới 90%. Chuẩn bị
tâm thế không dễ. Tuỳ thuộc nhiều ở khả năng làm chủ kiến thức, làm chủ tình
huống. Nói gọn lại là cần bản lĩnh của người thầy. Bản lĩnh có được từ sự tích luỹ
dần dần, trong nhiều năm, về mọi mặt, như tư tưởng, tri thức, phương pháp tư
duy, kỹ năng sử dụng ngôn từ… Có được bản lĩnh cao cường như thế sẽ như một
cái cây đứng thẳng, vững vàng, không sợ bão táp, mưa sa. Ở bất cứ hoàn cảnh