Trần Cảnh Huy Cao học K17- Khoa Ngữ văn - ĐHSP Hà Nội

Hội thảo ngữ học trẻ 2008
9

PHÁT HIỆN MỜI TRẦU TỪ GểC ĐỘ Lí THUYẾT HỘI THOẠI
Trần Cảnh Huy
HVCH. K17- Khoa Ngữ văn - ĐHSP Hà Nội

1. Hội thoại là hoạt động giao tiếp mà con người sử dụng ngụn ngữ làm phương
tiện. Tỏc phẩm văn chương là sản phẩm của ngụn từ nghệ thuật mà nhà văn dựng để
bộc lộ cảm xỳc, suy nghĩ, nhận thức của mỡnh về thế giới và con người. Đú cũng là
phương tiện để nhà văn giao tiếp với độc giả. Vỡ thế, giữa tỏc phẩm văn chương và
hội thoại cú một mối liờn hệ mật thiết với nhau.
2. Khi nghiờn cứu mối tương giao giữa ngụn ngữ và văn học, cụ thể khi tiếp cận
với lý thuyết hội thoại
(1)
, chỳng tụi phỏt hiện ra nhiều cuộc giao tiếp độc đỏo trong
những tỏc phẩm văn học. Đặc biệt, với cỏc tỏc phẩm của một thiờn tài, tương truyền
cú khả năng xuất khẩu thành thơ như Hồ Xuõn Hương. Trong đú, bài thơ Mời trầu
như cú một cuộc đối đỏp của thiờn tài kỡ nữ với một người đương thời, một chớnh
nhõn quõn tử, một trang hảo hỏn anh hựng nào đú; hay chăng tỏc giả đang sống dậy
để đối đỏp với độc giả về cỏch hiểu bài thơ của mỡnh. Đặc điểm ấy cũng đó được bộc
lộ rất rừ trong hầu hết cỏc bài thơ của Hồ Xuõn Hương. Chỳng tụi đi sõu tỡm hiểu bài
thơ Mời trầu theo hướng này.
Quả cau nho nhỏ miếng trầu hụi,
Này của Xuõn Hương mới quệt rồi.
Cú phải duyờn nhau thỡ thắm lại,
Đừng xanh như lỏ, bạc như vụi.
(2)
Trần Cảnh Huy Cao học K17- Khoa Ngữ văn - ĐHSP Hà Nội

Nghiờn cứu hành chức những cặp thoại hiện nay dựa trờn quan điểm: đối đỏp
giữa những nhõn vật trong hoàn cảnh giao tiếp nhất định. Như vậy, nếu đõy đỳng là
một cuộc thoại thỡ nhõn vật người núi ở đõy dĩ nhiờn là nhà thơ của chỳng ta, nhõn
vật tiếp lời là một “quõn tử” hoặc một “trang hảo hỏn” nào đú như bao bài thơ khỏc
của bà. Hoàn cảnh giao tiếp chỳng ta cú thể dựng lờn được, đú là cuộc tiếp kiến của nữ
Trần Cảnh Huy Cao học K17- Khoa Ngữ văn - ĐHSP Hà Nội

Hội thảo ngữ học trẻ 2008
9

sĩ với người quõn tử tri õm. Bối cảnh hội thoại đú ai đọc bài thơ một lần cũng cú thể
hỡnh dung được.
Trong hoạt động giao tiếp: “bất cứ cuộc hội thoại nào cũng cú ba vận động chủ
yếu: trao lời, đỏp lời và tương tỏc”
(5)
; trong đú: “Trao lời là vận động mà Sp1 (người
núi) núi lượt lời của mỡnh ra và hướng lượt lời của mỡnh về phớa Sp2 (người nghe)
nhằm làm cho Sp2 nhận biết được rằng lượt lời được núi ra đú là dành cho Sp2”
(6)
và
“Cuộc hội thoại chớnh thức được hỡnh thành khi Sp2 núi ra lượt lời đỏp lại lượt lời
của Sp1”
(7)
. Tuy nhiờn, cũng giống như sự trao lời, sự hồi đỏp cú thể thực hiện bằng
lời hoặc bằng cỏc yếu tố phi lời (ngoài ngụn ngữ), thường thỡ hai yếu tố này đồng
hành với nhau. Mỗi cặp trao - đỏp ấy được gọi là cặp thoại, đõy là cỏc đơn vị cơ bản
của cuộc hội thoại. Đồng thời, mỗi phần đúng gúp của nhõn vật giao tiếp vào trong
cặp thoại được gọi là cỏc tham thoại.
Trong cuộc thoại mà bài thơ gợi ra, ta cú thể nhận ra ba tham thoại, cũng bởi thế
mà ở đõy cú ba cặp thoại.

ngang tàng. Cõu thơ cú thể ghi lại là:
Này, của Xuõn Hương mới quệt rồi!
Cảm từ này cho ta thấy sự ngang hàng, và thậm chớ thõn mật quỏ đỗi của hai
nhõn vật giao tiếp. Đồng thời, cỏch kiến giải này giỳp ta thấy cỏ tớnh của nữ sĩ được
bộc lộ mạnh mẽ ngay trong cỏch núi, cỏch gọi, cỏch đối đỏp chứ khụng chỉ trong cỏch
xưng hụ - tự xưng Xuõn Hương. Điều ấy cũng phự hợp những nhận định về cỏ tớnh
của nữ sĩ đặc biệt này.
Với hướng khai thỏc ấy, chỳng ta cần phải nhận thức rừ hơn: của Xuõn Hương
là gỡ và mới quệt cú nghĩa gỡ? Ta vẫn cú thể hiểu rất nhanh: đú là miếng trầu của
Xuõn Hương vừa tờm, đú là động tỏc tờm trầu – bụi vụi vào lỏ trầu, đõy là miếng trầu
cũn tươi mới... Tuy nhiờn, cũng cú thể hiểu theo một nghĩa khỏc: Từ của ngoài nghĩa
làm đại từ chỉ sự sở hữu, từ xa xưa đó được dựng như một danh từ để gọi tờn những
cỏi gỡ quý giỏ nhất của con người như : của, của cải, của nả,…Vậy, cỏi gỡ là quý giỏ
nhất của người con gỏi?! Hơn thế, trong thơ của nữ nhà thơ hai lần độc đỏo này, chất
nhục dục và những cõu chuyện nam nữ chốn màn the đó trở thành hệ quy chiếu cho
Trần Cảnh Huy Cao học K17- Khoa Ngữ văn - ĐHSP Hà Nội

Hội thảo ngữ học trẻ 2008
9

hầu hết cỏc bài thơ của bà. Và như thế, ta cú thể dễ dàng nhận ra ý nghĩa của cụm từ
mới quệt. Chớnh tớnh ỡm ờ, đa nghĩa này đó tạo nờn nột độc đỏo, hấp dẫn trong thơ
của nữ sĩ Xuõn Hương.
Phải chăng, từ quệt cũn cú ý nghĩa như cỏch làm một thứ bựa mờ thuốc lỳ của
tỡnh yờu nam nữ, đó ăn - đó quệt rồi thỡ khụng thể trốn chạy đi đõu được nữa? Trong
ca dao xưa chẳng đó cú cõu:
Thưa rằng bỏc mẹ em răn,
Làm thõn con gỏi chớ ăn trầu người.
Hay
Từ ngày ăn phải miếng trầu,