1

T VN 
Các ri lon lon thn, đc bit là các ri lon tâm thn ni sinh, nh bnh tâm
thn phân lit, ri lon cm xúc lng cc,… là nhng ri lon tâm thn nng thng
gp trong thc hành lâm sàng. Theo thng kê ca WHO (2000), t l mc bnh tâm
thn phân lit là 0,5 – 1,5% dân s, còn  Vit Nam là 0,47% dân s [1]. T l mc ri
lon cm xúc lng cc là 0,5% dân s [12]. Nu không đc phát hin, chn đoán và
điu tr kp thi, bnh nhân ri lon tâm thn ni sinh s phát trin thành mn tính, có
th dn đn gim kh nng lao đng, hc tp, ngi bnh s tr thành gánh nng cho
gia đình và xã hi.
iu tr ri lon tâm thn ch yu là điu tr triu chng nên phi phi hp
nhiu liu pháp khác nhau: liu pháp tâm lý, liu pháp tái thích ng xã hi, liu pháp
sc và liu pháp hóa dc [6]. T hn 60 nm nay, các thuc an thn kinh (ATK) đã
đc s dng trong ngành tâm thn đ điu tr tâm thn phân lit. iu này đã to ra
nim hy vng cho bnh nhân và nhng ngi thân trong gia đình h. Hin nay thuc
ATK đang đc s dng gm có hai loi: thuc ATK đin hình (ATK c đin) và
thuc ATK không đin hình (ATK mi). Các thuc hng thn ngày càng có nhiu
loi, có hiu lc điu tr tt và càng ít tác dng ph.
Tuy nhiên, thuc ATK vn đc ghi nhn là có nhiu tác dng không mong
mun. Theo nghiên cu ca Haddad và cng s vào nm 2007 đã ch ra rng có ti
75% bnh nhân gp tác dng không mong mun ngoi tháp do dùng nhóm thuc ATK
c đin [26]. Các tác dng ngoi tháp nh: ri lon vn đng mun, triu chng ging
Parkinson,… gây nh hng đn cuc sng ca bnh nhân. Thuc ATK th h hai ra
đi đã khc phc đc điu này. Nhng t nm 2005 tr li đây, ngày càng nhiu tài
liu ch ra các tác dng không mong mun trên chuyn hóa nh: tng cân, tng đng
huyt, ri lon lipid máu  bnh nhân dùng thuc ATK th h hai. Tác dng không
mong mun đã làm cho bnh nhân b ung thuc, không tuân th điu tr gây khó khn
trong vic cha tr bnh. C hai loi thuc này đu có th xy ra tác dng ph khác
nh: d ng da, ri lon thn kinh thc vt,…
2

Thang Long University Library
3

CHNG 1. TNG QUAN TÀI LIU
1.1. i cng v bnh tâm thn
1.1.1. Khái nim bnh tâm thn
Bnh tâm thn là nhng bnh do hot đng ca não b b ri lon bi nhiu
nguyên nhân khác nhau gây ra làm ri lon chc nng phn ánh thc ti. Các quá trình
cm giác, tri giác, t duy, ý thc… b sai lch cho nên bnh nhân tâm thn có nhng ý
ngh, cm xúc, hành vi tác phong không phù hp vi thc ti, môi trng xung quanh.
Phm vi các bnh tâm thn rt rng: có nhng bnh tâm thn rt nng (các bnh
lon thn), quá trình phn ánh thc ti sai lch trm trng, hành vi tác phong b ri lon
nhiu. Có nhng bnh tâm thn nh (các bnh tâm cn, nhân cách bnh), quá trình
phn ánh thc ti nh hành vi tác phong b ri lon ít, bnh nhân vn còn sinh hot, lao
đng, hc tp đc t duy có gim sút.
1.1.2. Các bnh cn s dng thuc an thn kinh
Các thuc ATK đc ch đnh rng rãi trong điu tr bnh tâm thn hc, là la
chn đu tay trong bnh tâm thn phân lit, bnh ri lon lng cc. Ngoài ra, thuc

- Có hiu qu u th  phn di v não, tham gia vào hiu qu chng lon thn.
nh ngha trên đc đa ra vào đu nhng nm 50 ca th k XX, phù hp vi
các thuc ATK đin hình. T sau khi clozapin đc phát hin và s dng trong lâm
sàng, sau đó là hàng lot các thuc ATK không đin hình xut hin thì đnh ngha trên
có nhiu đim không phù hp.
Hin nay, thuc ATK không đin hình cha thng nht đc mt đnh ngha
chính xác. Thuc ATK không đin hình đc mô t vi nguy c nh nht trên hi
chng ngoi tháp [25], [27], [29] gây tng tm thi nng đ prolactin, tác dng hiu
qu trong tâm thn phân lit kháng điu tr trên c triu chng dng tính và âm tính.
1.2.2. Phân loi thuc an thn kinh
1.2.2.1. Phân loi theo cu trúc hóa hc
Thuc ATK đc chia thành 8 nhóm và đc trình bày trong bng 1.1:
Thang Long University Library
5

Bng 1.1: Phân loi thuc an thn kinh theo cu trúc hóa hc
STT Nhóm Thuc đi din
1 Phénothiazine Chlorpromazine, Lévomépromazine, Neuleptil
2 Butyrophénonés Haloperidol
3 Benzamides Solian, Dogmatil
4 Thioxanthènes Taractan
5 Dibenzo-oxaépine Clozapine, Olanzapine
6 Dn xut Indoliques Equipertine
7 Carpipramine Prazinil
8 Pimozide Orap
1.2.2.2. Phân loi theo th h
Bng 1.2: Phân loi thuc an thn kinh theo th h

3
, receptor D
4
, receptor D
5
, trong đó quan trng nht là receptor
D
1
và receptor D
2
.
Có 4 h thng dn truyn Dopamin  v não: h thng trung não – hi vin, h
thng lim đen – th vân, h thng trung não – v não, h thng  – phu.
Tác dng ca thuc an thn kinh [15], [20], [21]
Khi vào não, ATK có tranh chp vi Dopamin  các con đng dn truyn ca
nó. Tuy nhiên ái lc khác nhau ca thuc ATK vi các receptor Dopamin  các con
đng khác nhau s to ra các tác dng khác nhau.
Khi tác dng trên receptor D
2
theo h thng trung não – hi vin s làm gim
lng Dopamin qua synap và có tác dng điu tr các triu chng dng tính lon thn
(hoang tng, o giác, kích đng…) trên lâm sàng.
Khi tác dng trên receptor D
2
 vùng trung não – v não s làm gim lng
Dopamin  vùng này, làm tng nng thêm các tác dng âm tính ca bnh lon thn
(lm lì, chm chp, ngi giao tip…).
Khi tác dng trên receptor D
2
 vùng lim đen – th vân, thuc s tranh ch ca

 v não, receptor D
3
 vùng trung não – hi vin… vn cha đc làm
sáng t [18].
1.2.3.2. Tác dng trên h Serotonin
H Serotoninergic:
Có 15 loi receptor 5HT. Các thuc ATK ch yu tác dng trên các receptor
5HT
2
(đc bit là 5HT
2A
) [18].
Tác dng ca thuc an thn kinh:
Có s khác nhau rõ rt v tác dng trên h Serotonin ca thuc ATK thuc 2 th
h ATK đin hình và ATK không đin hình [28]:
- ATK đin hình: các ATK thuc nhóm này có đc tính gn kt Serotonin rt yu
, đc tính gn kt Dopamin thng tính gn Serotonin trên mi con đng dn
truyn Dopamin  não. Do đó, hu nh tính gn Serotonin không có ý ngha.
- ATK không đin hình: các ATK th h mi có c tính gn Serotonin và
Dopamin, trong đó ái lc gn vi receptor 5HT mnh gp 6 – 10 ln so vi th
th receptor D
2
. Vì vy, nhóm ATK này còn đc gi là SDA – Serotonin
Dopamin Antagogist.
Chính s khác nhau v tác dng trên h Serotonin mà ATK mi có tính u vit
so vi các ATK th h c [15]:
- Ci thin tt triu chng dng tính nh ATK c, ngoài ra còn ci thin tt các
triu chng âm tính trên bnh nhân tâm thn phân lit.
8


khô ming, m mt, táo bón…[28]
1.2.3.4. Tác dng trên h Adrenergic
ATK có tác dng kháng  – adrenergic, gây nên nhiu tác dng không mong
mun trên h tim mch nh: h huyt áp, chm nhp tim… Vì vy, khi điu tr bng
ATK thì kim tra huyt áp , tim mch thng xuyên là vic cn thit.
1.2.3.5. Tác dng kháng histamin H
1
ATK có đc tính gn kt vi Histamin H
1
dn đn các tác dng không mong
mun: tng cân, l m, gim hot đng tình dc…
1.3. Tác dng không mong mun [2], [5], [8], [18], [19]
Thuc ATK gây ra nhiu tác dng không mong mun cho bnh nhân trong quá
trình điu tr. Các tác dng không mong mun trên ngoi tháp đa s xut hin trên các
bnh nhân s dng thuc ATK đa nng. Các thuc ATK mi và êm du thì li gây ra
tác dng không mong mun trên chuyn hóa và ni tit.
1.3.1. Hi chng ngoi tháp
Thang Long University Library
9

1.3.1.1. Trng thái ri lon trng lc c cp
Là v trí bt thng hoc cn co cng ca vùng đu, c, chi hoc thân, xut hin
trong vòng vài ngày đu dùng thuc hoc khi tng liu ATK hoc sau khi gim liu
thuc h tr điu tr ngoi tháp.
C ch bnh sinh [7]: gi thit là có s thay đi v nng đ thuc ATK, gây ra
các thay đi ni môi  nhân xám đáy não – là nguyên nhân chính gây ra lon trng
lc c cp.
Biu hin lâm sàng [14]: xon vn các c c, n c ra sau, cng hàm, há hc
ming, khó nut, khó nói, nói ngng, nói cng li, lon vn ngôn, li thp thò…
Tiêu chun chn đoán [14]: mt hoc nhiu hn các du hiu trên xut hin liên

C ch: trng thái bn chn xut hin khi 60 – 65% receptor D
2
 th vân gn
kt vi thuc ATK. Ngoài vai trò ca h Dopaminergic trong c ch bnh sinh ca
triu chng ngoi tháp thì có nhiu gi thuyt v vai trò ca các thành phn khác nh:
Adrenergic, GABA nhng vn cha sáng t.
Biu hin lâm sàng: Cm giác lo lng, cng thng, bt rt, khó chu, thiu kiên
nhn, d b kích thích; có mong mun c đng chân tay: rung đùi, nhp tay, nhp
chân… nhng vn không thy thoi mái là nhng triu chng ch quan. Nhng triu
chng khách quan: ngi bnh không th đng, ngi yên mt ch hay mt t th dù
ch trong khong thi gian ngn vài phút.
Tiêu chun chn đoán: Xut hin các triu chng ch quan v bn chn sau khi
dùng ATK; ít nht mt trong các triu chng khách quan sau xut hin: vn đng bn
chn, lúc lc đu đa chân tay luôn luôn, đi chân tr liên tc, đi đi li li đ gim bt
bn chn, không th đng hoc ngi mt ch đc vài phút; các triu chng này khi
phát trong vòng 4 tun đu khi dùng ATK.
1.3.1.4. Lon đng mun [9]
Là nhng ri lon vn đng biu hin bng nhng đng tác bt thng, không
t ch, có xu hng lp đi lp li ca các vùng c mt, li, thân mình và các chi.
Triu chng này thng xut hin mun trong quá trình điu tr ít nht 3 tháng sau khi
Thang Long University Library
11

dùng thuc ATK. Nghiên cu ca chúng tôi ch tin hành trong tun đu tiên nên triu
chng này không gp.
1.3.2. Ri lon chuyn hóa và ni tit
Tng cân là mt cnh báo quan trng cho các bnh nhân điu tr bng thuc
ATK, có liên quan đn rt nhiu bnh nh đái tháo đng, tng lipid máu… T l tng
cân và béo phì cng tng cao  các bnh nhân tâm thn phân lit. Nhiu thuc ATK
đc công nhn rng rãi là có tác dng gây tng cân. Tng cân  bnh nhân tâm thn

tin hành mt nghiên cu 82 bnh nhân tâm thn phân lit đc điu tr bng clozapin
và kt qu là có ti 55% s bnh nhân tin trin thành ri lon dung np glucose sau
khi điu tr bng clozapin trong vòng 2 – 4 tháng [22].
Nm 2009, mt nghiên cu ca Grohol đc tin hành trên 272 tr em có đ
tui t 4 – 19 đc kê thuc ATK cho các ri lon hành vi nghiêm trng và các vn đ
tâm thn có liên quan. Các bnh nhân này đc kê thuc ATK th h 2 và đc đánh
giá s thay đi cân nng, lipid và glucose máu sau 12 tun điu tr. Kt qu, cân nng
trung bình tng 19 pound (8,62 kg) vi bnh nhân dùng olanpine; 13,5 pound (6,12kg)
vi quetiapin; 11,9 pound (5,39kg) vi risperidon và 9,9 pound (4,49kg) vi aripiprazol
[20].
1.4.2. Ti Vit Nam
Lê Th Thu Hà (2007) nghiên cu hiu qu điu tr ca Amisulprid  bnh nhân
tâm thn phân lit giai đon cp trên 37 bnh nhân bng phng pháp th nghim lâm
sàng m, tin cu mô t và dùng thang đánh giá SAPS, CGI trong 9 tháng. Tác gi
nhn thy không có trng hp nào xy ra lon trng lc c cp [4].
Lê Th Hng (2008) tin hành nghiên cu đánh giá tác dng không mong mun
ngoi tháp trên bnh nhân s dng ATK vi 62 bnh nhân bng phng pháp nghiên
cu dc. Kt qu cho thy các tác dng ph xy ra trong tun đu tiên điu tr nh sau:
25 bnh nhân chim 40,3% xy ra hi chng ging Parkinson, lon trng lc c cp
xy ra trên 21 bnh nhân chim 3,9% và bn chn xy ra vi 11 bnh nhân chim t l
17,8% [5].
Lu Th Dung (2009) tin hành mt nghiên cu tin cu nhm mô t, đánh giá
đc tác dng không mong mun lon trng lc c cp do thuc ATK gây ra và cho
kt qu trong tng s 689 bnh nhân thì ch có 43 bnh nhân gp phi lon trng lc
c cp, chim 6,2% [3].
Thang Long University Library
13

CHNG 2. I TNG, PHNG PHÁP NGHIÊN CU
2.1. a đim nghiên cu

trình điu tr phù hp vi tình trng lâm sàng ca bnh nhân.
- Tin hành phng vn trc tip bnh nhân hoc ngi nhà bnh nhân đng thi
quan sát bnh nhân đ thu thp thông tin cn thit theo mu thu thp thông tin.
- Theo dõi bnh nhân hàng ngày đ theo sát quá trình điu tr bnh cng nh đ
phát hin kp thi nhng tác dng không mong mun ca thuc ATK xy ra trên
bnh nhân.
2.4.4. Ni dung nghiên cu và các bin s nghiên cu
- Mt s đc đim chung v đi tng: tui, gii, ngh nghip, phân loi theo
chn đoán bnh, các bnh mc kèm.
- c đim s dng thuc ATK, các thuc đi kèm: loi thuc s dng, đng
dùng.
- Các tác dng không mong mun khi điu tr bng thuc ATK: t l các tác dng
không mong mun xy ra, tn sut xut hin.
- Mt s yu t liên quan ti s xut hin tác dng không mong mun ca thuc
ATK: gii, tui, loi bnh và loi ATK s dng.
2.4.5. Phng pháp và công c thu thp s liu
Phng pháp thu thp s liu gm 2 phn: phng vn trc tip bnh nhân hoc
ngi nhà bnh nhân và thu thp thông tin t h s bnh án.
- Phng vn trc tip bnh nhân hoc ngi nhà bnh nhân: bnh nhân hoc
ngi nhà bnh nhân sau khi đc gii thích rõ v nghiên cu s đc phng
vn bi nghiên cu viên theo mu thu thp thông tin (ph lc 1).
- Phn thông tin thu t h s bnh án: ni điu tr, chn đoán bnh, ch đnh ca
thy thuc.
Công c thu thp s liu: s dng b câu hi đc nghiên cu da trên mc tiêu
nghiên cu ca đ tài. B câu hi đã đc th nghim trên 5 bnh nhân điu tr bng
ATK ti Vin Sc khe Tâm thn Quc gia – Bnh vin Bch Mai và đã đc chnh
sa đ phù hp vi vic thu thp s liu. Công c th 2 là cân dùng đ cân bnh nhân
theo dõi tình trng cân nng sau 7 ngày dùng thuc ATK.
Thang Long University Library
15
16

CHNG 3. KT QU NGHIÊN CU
Trong thi gian nghiên cu t 1/2011 đn tháng 6/2011 ti Vin sc khe Tâm
thn Quc gia – Bnh vin Bch Mai, chúng tôi đã thu đc kt qu nh sau:
3.1. c đim chung ca nhóm bnh nhân nghiên cu
3.1.1. c đim v gii
Biu đ 3.1: Gii tính ca nhóm bnh nhân

Nhn xét: Trong mu nghiên cu ca chúng tôi, s bnh nhân nam là 37 ngi
(chim 61,7%), s bnh nhân n là 23 ngi (chim 38,3%), t l nam/n là 1,61
3.1.2. c đim v tui
Biu đ 3.2: Tui ca nhóm bnh nhân

Nhn xét: T l bnh nhân nghiên cu tp trung cao nht vào la tui t 25 –
44 tui, chim 35% và thp nht là nhóm tui di 15 tui, có 1 ngi chim 1,7%.
3.1.3. c đim v ngh nghip
Ngh nghip ca nhóm đi tng nghiên cu đc chia thành 6 nhóm nh trong
bng di đây:

Thang Long University Library
17

Bng 3.1: Ngh nghip ca nhóm bnh nhân
S bnh nhân T l (%)
Hc sinh/sinh viên 9 15
Viên chc 5 8,4
Công nhân 6 10

Bng 3.3: T l các thuc an thn kinh đc s dng
Thuc Bit dc ng dùng n %
Haloperidol Tiêm 24 40
ATK đin hình

Haloperidol
Haloperidol Ung 2 3,3
Risperidon
Risperdal Ung 9 15
Olanzapin Olanpine Ung 14 23,3
Sulpirid Dogmatil Ung 4 6,7
ATK không
đin hình
Amisulpirid Solian Ung 7 11,7
Nhn xét: ATK có 2 dng là đng ung và đng tiêm. ATK không đin hình
đc dùng nhiu hn các thuc ATK đin hình. Thuc ATK đc s dng nhiu nht
là Haloperidol theo đng tiêm, có 40% bnh nhân s dng thuc này. Thuc ATK
không đin hình đc s dng nhiu nht là Olanpin, chim 23,3% s bnh nhân.
3.2.2. Các thuc dùng kèm
Bng 3.4: Các thuc dùng kèm trong quá trình điu tr
Thuc Bit dc n T l(%)
Diazepam 31 51,6
Benzodiazepin
Seduxen 25 41,6
Thuc chnh khí sc Depakin chrono 11 18,3
Remeron 7 11,6
Zoloft 5 8,3
Thuc chng trm cm
Pharmapar 1 1,7
Vitamin B1 13 21,6

Tác dng ph Biu hin lâm sàng n (%)
Có cn mt nhìn lên trn 1 1,7
Vo c 0 0
Lè li 0 0
Nut khó 2 3,3
Chy dãi 1 1,7
Ri lon trng lc c cp
Gng cng 1 1,7
Nét mt đ đn 30 50 Hi chng ging Parkinson
i li chm chp 36 60
20

Run tay, chân 4 6,7
Bn chn bt an ng ngi không yên 23 38,3
M mt 3 5
Khô ming 9 15
Táo bón 4 6,7
Bí đái 1 1,7
Ri lon thn kinh thc vt
Tt huyt áp t th 1 1,7
Bun ng 50 83,3
D ng da 1 1,7
Phn ng ti ch tiêm 3 5
Tng cân 54 90
Nhn xét: Các biu hin lâm sàng thng gp nht  bnh nhân là tng cân,
90% s bnh nhân có biu hin này. Các biu hin ít gp nht, chim t l 1,7% là:
bnh nhân có cn mt nhìn lên trn, b chy dãi, gng cng, bí đái, tt huyt áp t th
và d ng da. Các biu hin này có th xy ra trên cùng mt bnh nhân.
3.3.3. Tn sut xut hin ca các biu hin lâm sàng  bnh nhân
Bng 3.7: Tn sut xut hin ca các biu hin lâm sàng  bnh nhân


Nhn xét: 90% tng s bnh nhân s dng thuc ATK trong quá trình điu tr
đu có biu hin tng cân. Trong đó, bnh nhân tng 1kg là nhiu nht, chim 43,3%
tng s bnh nhân trong nghiên cu. Có 3 bnh nhân tng trên 2kg, chim t l 5%.
3.4. Mt s yu t nh hng ti s phát sinh tác dng không mong mun ca
thuc an thn kinh trên bnh nhân trong quá trình điu tr
3.4.1. S nh hng ca gii ti tác dng không mong mun

Bng 3.8: S liên quan gia gii và tác dng không mong mun
Tác dng ph

Gii tính và t l
p
22

Nam % N %
Có 2 66,7 1 33,3
Ri lon trng lc c cp
Không 35 61,4 22 38,6
0,86
Có 27 61,4 17 38,6
Hi chng ging Parkinson
Không 10 62,5 6 37,5
0,94
Có 19 67,9 9 32,1
Bn chn bt an
Không 18 56,3 14 47,3
0,57
Có 6 50 6 50
Ri lon thn kinh thc vt

Tác dng ph

14 – 24 % ≥ 25 %
p
Có 2 66,7 1 33,3
Ri lon trng lc c cp
Không 16 28,1 41 71,9
0,16
Có 12 27,3 32 72,7
Hi chng ging Parkinson
Không

6 37,5 10 62,5
0,45
Có 10 35,7 18 64,3
Bn chn bt an
Không 8 25 24 75
0,35
Có 3 25 9 75
Ri lon thn kinh thc vt
Không

15 31,3 33 68,7
0,67
Có 16 32 34 68
Bun ng
Không 2 20 8 80
0,04
Có 1 100 0 0
D ng da

% Ri
lon
cm
xúc
% Lon
thn
cp và
khác
%
p
Có 0 0 0 0 3 100 Ri lon trng lc
c cp
Không 26 45,6 19 33,3 12 21,1
0,01
Có 20 45,5 13 29,5 11 25 Hi chng ging
Parkinson
Không

6 37,5 6 37,5 4 25
0,82
Có 11 39,3 11 39,3 6 21,4
Bn chn bt an
Không 15 46,9 8 25 9 28,1
0,74
Có 3 25 7 58,3 2 16,7 Ri lon thn kinh
thc vt
Không

23 47,9 12 25 13 27,1
0,08

Thuc an thn kinh và t l
Tác dng ph

ATK
đin
hình
%
ATK
không
đin hình
%
p
Có 2 66,7 1 33,3
Ri lon trng lc c cp
Không 24 42,1 33 57,9
0,40
Có 18 40,9 26 59,1
Hi chng ging Parkinson
Không 8 50 8 50
0,53
Có 12 42,9 16 57,1
Bn chn bt an
Không 14 43,8 18 56,2
0,98
Có 5 41,7 7 58,3
Ri lon thn kinh thc vt
Không 21 43,8 27 56,2
0,89
Có 23 46 27 64
Bun ng