TRirÓTVG DAI HOC
QUÓC
GIA
HA
NÓI
TRLTÓ^ÍG
DAI HOC
NGOAI
NGCT
ea
DÉ TAI NGHIÉN
Círu KHOA
HOC
CAP DAI HOC QUÓC GIA
Ly
Thuyét
Lich su trong ngon
ngu
:
Nghién cuu
kháo sát va
dé
xuát mot
mo hinh các chién thuat giao tiép mói
MÁ SÓ :
QN.08.13
CHUYÉN NGHÁNH
: LY LUÁN NGÓN NGÜ
CHÜ
NHIÉM
DÉ

/. Nguyén
lí hap tac
cúa Grice 6
//. Các cong trinh nghién
ciru
cúa Leech 8
///. Mó
hinh
lich su cüa
Brown
vd Levinson 9
IV. Mó
hinh lich su
cúa C.Kerbrat-Orecchioni
11
ChiroTig
II : Các quan diém tranh luán vé mó hinh giao tiép
hién có va dé xuát mot mó hinh giao tiép
mói
/. Dgt
van
dé
17
//. Các chién thuát giao tiép vd góc do tinh cám : Thoá hiép
hay dói dáu
17
///. Mó
hinh
các chién thuát giao tiép cúa
Li-Hua

nghién
cúru
tuang dói
mód
trong ngánh ngón ngü. Trong nhüng
nám 70 cúa thé ki XX, các nhá ngón ngü bit dáu quan tám
toa ITnh vire
hánh
dóng ngón ngü tuang
tac
(Les interactions verbales), vá dac biét quan tám tói
van
dé lich su trong giao tiép. Brown vá Levinson nghién
cúu
vé
ITnh vire
lich
su trong ngón ngü vá dé xuit mót mó hinh giao tiép dugc coi nhu lá :
«khung
lí thuyét hgp lí nhit vá có súc ánh
huómg \án
nhát vé các nghién
cúu trong cúng
ITnh vire
hién tai = le cadre théorique le plus cohérent et
puissant et
a>ant
en conséquence inspiré le plus les recherches
recentes
dans

xú cúa các thánh vién giao tiép. Các mó hinh tao cho chúng ta cám giác trong
giao tiép các thánh vién tham thoai
luón
quan tám
bao
vé thé dién cúa dói
tac
dé luón dugc coi lá lich su. Nhung
tren
thuc té các cuóc giao tiép có
tinh
dói
diu
(conflictuelle) van
luón
ton
tai : tú các xung dót trong dói thuang nhu
kháu chién vi mit gá mit
Ign tai
nóng thón, hay các cuóc tranh luán dé tranh
cu tóng thóng nhu cuóc
dói
dáu giüa Barack Obama vá John.
Me
Cam vúa
xáy ra. Trong các cuóc giao tiép dó, nguyén tac chung lá
lám
sao ha tháp thé
dién cúa dói thü. Các chién thuát giao tiép hoán
toan

den
thé dien.
Nghién
cú-u
cüa chúng tói xuát phát tú các cáu hói nghién cúu sau :
1.
Các nghién
cúru
vé
I
i thuyét lich
sir
da dgt
dugc nhimg
thánh
tiru gi
?
2.
Nhicng
thánh
ticu
dó da cho phép chúng ta giái thích dugc các hién
tugfig
ngón
ngic lien
quan
den
thé dien chua ?
3.
Có thé

thánh vd dé xuát mót mó hinh các chién thuát giao tiép dáy dú
han
oiái
thích dugc các hién tugng ngón ngü
lien
quan
den
thé
dién.
Vói
cóng trinh nghién cúu náy chúng tói
mong muón
dat
du'O'c
các muc
to
tiéu sau
- Nghién cúu kháo sát các thánh tuu da dat dugc trong
lính
vuc lich su, tu
r
f
t
* \
trang bi cho minh mót ca sa lí thuyét chác
chán
vá dáy dú nhám tao ra khá
náng dánh giá vá phé phán ; vá cuói cúng lá dé xuát mót mó hinh các chién
thuát giao tiép mói
lien

ngú lien quan
den
thé dien trong giao tiép mác cá cúa nguai Viét
Nam,
vá dé
xuát cho các nghién cúu tiép theo.
ChuoTig
I
Các thánh
tu-u
dat
duoc
trong
nghién
cúu
vé
ly
thuyét
lich
su
* \
L Nguyén
lí hop
tac
cúa GRICE
Trong bái
bao
nám 1979, Grice da dua ra giá thuyét ráng trong giao tiép, các
thánh vién tham thoai úng xú mót cách hgp
tac,

4) Nguyén
tac
ve cách
thivc
góm có mot quy tac
ca
bán
- Hay ro ráng
Vá bón quy tac dac thü :
- Tránh nói tói
ngbla
- Tránh nói máp ma
- Nói ngán nggn
- Nói có phuang pháp
Sau khi néu ra
bón
nguyén
tac
tren,
Grice viét thém :
«Tát nhién con rát nhiéu các loai quy
tac
khác (tham
mi.
xa
hói.
dao dúc)
nhu lá : Hay lich su - má các thánh vién tham thoai có thé nhan tháy trong
giao tiép báng lai vá chúng khóng lien quan den giao tiép
- II

hiéu quá cúa van bán, má chi
lien
quan
den
viéc quán lí quan he.
Vé
van
dé náy, Kerhrat-Orecchioni kháng dinh :
«Tát nhién
van
dé vé lich su khóng thuóc binh dién thóng tin
can
chuyén tai
má a binh dién quan he
can
diéu chinh
= II
est évident que la problématique
de la politesse se localise non point au niveau du contenu informationnel
qu'il
s'agit
de transmettre, mais au niveau de la relation interpersonnelle,
qu'il
s'agit
de réguler.» (Kerbrat-Orecchioni, 1992 :
159)
Chúng tói cho ráng khóng thé miéu tá
dáy
dú nhüng gi dién ra trong giao tiép
khi khóng tinh tói các nguyén lí lich su vi :

hinh thánh vói muc dích xáy dung mol mó hinh
chung
lien
quan
den van
dé lich su trong giao tiép, lám ca so dé tién hánh trien
khai dóng loat các nghién cúu mó tá chi tiét, nhám quan sát các quy tac náy
hoat dóng thé nao trong giao tiép, hay nói dúng han trong các hoat dóng giao
tiép khác nhau trong các xa hói khác nhau.
11.
Các cong trinh
nghíén cú-u
cüa Leech
Leech (1983 : 132 1 qq.) cho ráng các hoat dóng giao tiép phái tuán theo mót
nguyén tac ca bán : «Hay lich su», dó chính lá nguyén tac lich su «PP»
{Principie of Politeness). Nguyén tac náy khóng
lien
quan
den
khái niem thé
dien má lien quan den khái niem cái mát vá cái dugc (coüt et bénéfice).
Nguyén tac náy bao góm các quy
tac
:
1)
Q
^0'
tac té nhi (dánh cho các hdnh dóng dp dgt
vdyéu
cdu)

5) O uy
tac
dóng thuán (ddnh cho các hdnh dóng kháng dinh)
- Giám thiéu su bát dóng giüa minh vá nguoi khác
- Táng tói da su dóng thuán giüa minh vá nguoi khác
6) O uy
tac
thién cám (ddnh cho các hdnh dóng kháng dinh)
- Giám thiéu su bát thién cám giüa minh vá nguoi khác
- Táns tói da su thién cám giüa minh vá ngucá khác
Chúng ta tháy ráng các quy
tac
khác nhau náy rát dác thü, dugc áp dung riéng
cho tüng loai hinh hánh dóng ngón ngü.
8
Theo
tac
giá náy, múc dó lich su phu thuóc váo :
- Bán chát cúa hánh dóng ngón ngú
- Cách tao hinh hánh dóng ngón ngu
- Vá cuói cúng lá bán chát mói quan he giü nguói nói (L) vá nguói nghe (A)
Nhin chung vé ca bán, mó hinh náy khóng quá xa so vái mó hinh cúa Brown
vá Levinson.
IIL
Mo
hinh
lich
su'
cüa Brown
vá

la valeur sociale positive
qu'une
personne revendique
effectivement á travers la
ligne
d'action
que les aulres supposent
qu'elle
a
adoptée au cours
d'un
contact particulier.» (1974 : 9)
Nám 1973, Goffman phát
trien
khái niém
lanh
thó. Xuát phát tú
kliái
niém
lánh thó khóng gian dugc án dinh trong mót hoán cánh giao tiép,
tac
giá da dé
cap
den
các khái niem khóng nhát thiét mang
tinh
khóng gian : khóng gian cá
nhán, vi
tri,
khóng gian

^
,
Trong mót cuóc giao tiép có hai dói
tac
tham gia sé có bón mát thé dién xuát
bien. Trong suót quá trinh giao tiép, các dói
tac
thuc bien háng loat các hánh
dóng ngón ngú hay ngoái ngón ngú. Tuy vay, phán
lón
các hánh dóng dién
neón - tham chi
toan
bó - tao nén các mói de doa tiém táne dói vói mót hoác
nhiéu thé dien,
dan
tói khái niém hánh dóng có tinh de doa thé dién Face
Threatening Acts
(==
FTA).
Duái góc dó náy, các hánh dóng ngón ngú dugc chia ra lám bón loai :
1.
Các hánh dóng de doa thé dién ám
tinh
cúa nguai thuc bien
(vi
du : táng
quá, lai búa v.v.)
2.
Các hánh dóng de doa thé dien duang

dien nguai khác. E. Goffman ggi dó lá cóng viéc giú thé
dién
face
work
(1914:
15).
Theo Brown vá Levinson, các dói
tac
phái sú dung các chién thuát lich su
khác nhau dé dat muc dích.
O
Mó hinh cúa Brown vá Levinson tao thánh, cho
den
hién nay, mót khung lí
thuyét dóng bó nhát trong
ITnh
vuc lich su trong ngón ngú, tuy nhién diéu dó
khóng có nghTa lá khóng
con
gi
can
thay dói, hoán thién.
IV,
Mo hinh lich
sir
cüa
C-
Kerbrat-Orecchioni
Dé súa chua cách nhin hoán
toan

=
Mais la politesse ne se réduit pas á
l'adoucissement
des actes
mena9ants
: elle peut consister, plus positivement,
en la production d'actes
"anti-menaíants",
comme les
voeux
ou les
compliments. Ces actes valorisants pour les faces, que n'envisagent pas
Brown et Levinson, nous proposons de les appeler "Face Flattering Actes"
(ou FFA) -
l'ensemble
des actes de langage se répartissent
alors
en deux
grandes familles,
selon
qu'ils ont sur les faces des effets essentiellement
négatifs ou au contraire positifs.» (1997 : 132)
Chính
tren
co sá náy, Kerbrat-Orecchioni diéu chinh lai mó hinh cúa Brown
vá Levinson báng cách tách biét ba truc sau :
1.
Các hánh dóng ngón ngü de doa thé dién (FTAs) vá các hánh dóng
ngón ngü táng giá tri thé dién (FFAs)
2.

ngü báng các phuang tién ngón ngü khác nhau)
- Lich su duong
tinh
politesse positive, trái lai, có
tinh san
sinh
«productionniste» lá chú yéu (các FFAs,
dugc
táng
cuómg).
Kerbrat-Orecchioni, (1992 : 184), giói thiéu mó hinh lich su cúa chính minh.
Mó hinh dó dugc tó chúc theo ba truc vói các nguyén tac huóng tói nguói tiép
nhán
A-orientés
hay nguói
san
sinh L-orientés. Chúng tói có thé giói thiéu tóm
tát nhu sau :
I) Các nguyén
tac
huóng tói nguói tiép nhán (Principe A-orientés) : déu thuán
Igi
cho nguói tiép nhán A
(1) Lich su ám tinh (Politesse négative) :
Tránh hay lám giám các su de doa dói
ven
thé dién cúa
ngicói
tiép nhán A
a) Thé dién ám tinh cúa A

muc náy mót su phán biét phu trg :
12
r
A) Các nguyén tac thuán
Igi
cho nguai
san
sinh L
(1)
Góc dó tiéu cuc
Thu xép lám sao dé khóng mát nhiéu thé dién cúa
minh
a) thé dién ám tinh
b) thé dién duang tinh
(2) Góc dó tích cuc : khóng có nguyén
tac
tuang úng
B) Các nguyén
tac
bát
Igi
cho
nguód san
sinh L :
(1) Góc do tiéu cuc
Tránh hoác giám nhe các hdnh dóng tu náng cao thé dién (anti-menaces)
a) thé dién ám tinh
b) thé dien duang tinh
(2) Góc dó tích cuc
San

sinh L (des principes «favorables á L») (má
tac giá
cho lá các nguyén
tac
vé phám giá (dignité) vá tu vé (autodéfense) ; nguói san
sinh tu
bao
vé thé dién ám
tinh
vá duang
tinh
cúa
minh,
vá các nguyén tac bal
Igi
cho nguoi
san
sinh L (défavorables á
L),
(theo
tac
giá dáy lá các nguyén tac
tu lám dau (masochistes), các nguyén
tac
náy máu thuán vói các nguyén tac
13
tren vá dugc diéu chinh tuy theo tinh huóng giao tiép, quan he giúa các cá
nhán, vá quan he xa hói).
Quy
tac

thuóc váo ba >'éu tó :
- Múc dó nghiém trong cúa hánh dóng mang
tinh
de doa (FTA)
-
Khoáng
cách xa hói (D)
giüa
các thánh vién tham thoai (les intcractants)
- Quan he quyén
luc
giüa hg (P)
Theo các
tac
giá náy,
tinh
lich su phái dugc táng cuóng dóng thói theo D, P vá
múc dó cúa FTA. Viéc bú trú cho FTA báng các hoat dóng súa chüa tuong
úng vé nguyén
tac
vói tinh nghiém trgng cúa de doa (balance principie).
Múc dó nghiém trgng, bán thán nó, cüng phu thuóc váo các yéu tó khác nhau
nhu :
- Bán chát cúa hánh dóng,
- Vá cá nói dung riéng cúa nó (mót só menh
lenh
có thé
tro
nén Hch su khi
chúng dugc thuc bien vi quyén

lich su : giüa quy
tac
náy vói quy tac khác. Trong các truóng hgp
nhu vay, các chú thé giao tiép bi chi phói bói quy
tac
dúp (double bind) bói vi
hg phái tuán theo mót
lúe
hai nguyén
tac,
néu tuán theo nguyén
tac
náy thi lai
lám trái vói
ngu>én tac
khác vá ngugc lai. Theo
tac
giá, các nguyén
tac
náy
thát may cüng dú mém déo dé dé nguói ta có thé tim dugc giái pháp thoá hiép
cho các máu thuán.
Sau khi ca nggi các thánh
tiju
dat dugc trong mó hinh lich su cúa Brown vá
Levinson \ói nguyén lí
bao
vé thé dién, Kerbrat-Orecchioni khuyén
cao
ráng

Sau khi da nghién cúu kháo sát các mó hinh các chién thuát giao tiép trong
li
thuyét lich su, chúng tói tháy có máy
van
dé dugc dat ra :
- Tai sao trong cuóc sóng luón
ton
tai các cuóc giao tiép khóng lich su, tham
chi bát lich su, trong dó nguói ta khóng ngán ngai de doa hay lám
ton
hai
den
thé dién cúa dói phuong ?
- Lám thé
nao
dé giái
tbich
dugc su ton tai cúa chúng ?
- Các yéu tó
nao
quyét dinh mót giao tiép lich su vá khóng lich su ?
- Có
can
thiét phái dua ra mót mó hinh các giao tiép mói dé có thé giái thich
dáy dú hon các hoat dóng
lien
quan
den
thé dién ?
r

dá,
mót
trán chién
lien me
dé áp dat lói nói vá quyén luc : duói góc dó náy, nói truóc
hét lá giánh phán cho minh, lám
ton
giá
tri
cúa minh, dé cho minh lá có lí vá
nguói khác phái theo lí cúa minh.
lam
cho dói
tac
im miéng, chiéu hét có, lám
mát thé dién v.v.
Theo chúng tói, nguyén
tac
lich su hoán
toan
khác vói nguyén
tac
hgp
tac.
Khi
nguói ta cháp nhán giao tiép lá nguói ta phái ít nhiéu hgp
tac
vi :
17
«dáy khóng phái lá nguyén tac dao dúc má lá diéu kién diéu chinh quyét dinh

Chúng ta sé có sa dó sau dáy ;
Các chién
lugc
giao tiép
Hgp
tac
Khóng hgp tac
Thoá hiép Dói dáu Khóng co
giao tiep
Viéc hgp
tac
có thé bi de doa bói su dói dáu quá múc (hoác su thóa hiép quá
múc).
Theo Kerbrat-Orecchioni
(1992
: 148) : «mót mát quá dói dáu
dan
tói
cái chét cúa giao tiép tham chi cúa nguói tham thoai,
nlumg
mát
kliác
su thoá
hiép quá múc chi dan tói im
láng
= d'un cóté,
Texcés
de conflit peut entraíner
la mort de
Tinteraction,

des cas oú se trouve suspendu
Lexercice
des regles de la politesse.»
(Kerbrat-Orecchioni 1992 : 155)
Vá Windisch kháng dinh ráng :
«các lói cham chgc, cái cg, kháu chién, tranh luán, lói nói bát dóng cüng lá
các hién tugng xa hói vá ngón ngü hién hüu khóng khác gi các cuóc dói
thoai hoá hgp hay hoá binh nhát = les empoignades verbales, les
engueulades, la guerre verbale, la polémique, les désaccords verbaux sont
des phénoménes sociaux et langagiers tout aussi
réels
que les dialogues les
plus harmonieux et paisibles.» (1987 : 18)
Các diém
tren
cho chúng ta tháy,
tren
thuc té, trao dói có thé dién ra duói hinh
thúc hoá binh, thoá hiép, hoá háo hay trái lai, hiéu chién, dói dáu, láng nhuc.
Nhu váy theo chúng tói, tát cá các cuóc giao tiép có thé sáp xép giüa hai cuc
hoá binh vá dói dáu. Ó cuc hoá binh, chúng ta có các loai hinh giao tiép nhu
tám tinh khi dó mgi chién thuát déu nhám náng cao thé dién. Ó cuc dói dáu,
có các loai hinh nhu chúi rúa, tranh luán vói muc dích lám mát thé dién cúa
doi phuang vá tu dánh bóng hinh ánh cúa minh khóng
can
quan tám
den
thé
dién nguói khác vá khóng
can

Tac
giá dua ra mó hinh náy trong quá tinh phán tích các tinh huóng giao tiép
khác nhau trong cóng dóng nguói Hoa tai París. Mó hinh náy,
láy
khái niém
thé dien lám trung tám, bao góm các hánh dóng xa hói co bán do
ngirói
phát
ngón thuc hién vá có thé sáp xép theo bón góc dó :
1)
Giánh láy thé dién
«Gagner
de la face»
Nguói phát ngón tu náng cao giá tri xa hói cúa minh truóc cóng chúng hoác
dói
tac.
hay nói cách khác lá tu tim uy tin xá hói. Viéc cháp nhán yéu tó náy
trong các hánh dóng giao tiép xuát phát tu ca só ly luán : tát cá nhüng nguói
nói thay cho viéc cha dgi mót cách bi dóng dói
tac bao
vé thé dién cúa minh,
anh ta có thé tu minh chú dóng
tac
dóng lám thay dói hinh ánh vá cám nhán vé
minh. tao ra mót hinh ánh có
Igi
báng các phuang tién ngón ngü khác nhau.
2) Cho íh i dién «Donner de la
face»
Hánh dóng cho thé dién nhám táng cuóng giá tri thé dién xa hói cho dói

thánh vién tham thoai khác gáy ra, trong dó có cá viéc cúu thé dién cho dói
tac
khi nó bi mát.
Trong mó hinh náy, hánh vi giánh láy thé dién dugc
tac
giá coi lá quan trgng
nhát vi theo
tac
giá dó lá nén táng trong dói sóng xa hói. Dó chính lá diém
khác biét so vói hé thóng lich su cúa Kerbrat-Orecchioni : L có thé giánh láy
thé dién cho minh «gagner de la face».
Theo
tac
giá,
«Các cá nhán vói bán tinh coi trgng cái tói truóc hét
nghi
tói minh. Anh ta
sé
can
nhác cái dugc vá cái mát truóc khi hánh dóng. Anh ta hánh dóng vi
cái dugc vá cái mát cúa chính minh chú khóng phái cúa nguói khác néu
anh ta tó ra hgp
tac
chính bói vi su hgp
tac
dó có
Igi
cho anh ta = Les
individus. plutót égocentriques, pensent d'abord á eux-mémes. Un actant
pese les coúts et les

den
thé dién cúa minh vá
chi hánh dóng dé táng giá tri cúa minh thi chi con các cuóc giao tiép dói dáu,
tham chi khóng có giao tiép vá chi con lai lá chién tranh.
21
Vi váy các nguyén tac lich su da dugc tao ra nhám tránh hoác lám giám tinh
cáng thing trong các giao tiép. Nhung néu các thánh vién tham thoai chi hánh
dóng theo các nguyén
tac
lich su thi chi
ton
tai các giao tiép thoá hiép.
Tren
thuc té su dói dáu vá thoá hiép cüng
ton
tai trong dói sóng háng ngáy,
tham chi ngay trong mót cuóc giao tiép. Các thánh vién tham thoai déu phái
chiu các áp luc trái ngugc vá các menh
lénh
dói
láp
: mong muón cá nhán vá
các nguyén
tac
xa hói vé lich su. Dó chính lá nhüng quy
tac
kép manh nhát (la
plus forte double contrainte), dó cüng chính lá nguyén nhán cúa các tinh
huóng khó xú (dilemmes) má các thánh vién tham thoai phái vugt qua trong
qua trinh giao tiép. Vá máu thuán

luón có khá náng xuát hién khi có mát nguói khác.
Khi các thánh vién tham thoai dúng truóc máu thuán giüa cái tói vá nguói
khác,
thái dó cúa hg sé ra sao ?
Khá náng thü nhát : hg có thé hoán
toan
dep cái tói truóc nguói khác vá sú
dung các quy
tac
lich su, hay
trái
lai hánh dóng vi quyén
Igi
cúa minh má
khóng quan tám
den
quyén
Igi
cúa nguói khác báng cách bó qua các quy tac
lich su.
Khá náng thú hai : Tim các giái pháp thoá hiép trong su máu thuán.
22
Thirc
té lá các giao tiép thoá hiép hay dói dáu luón cüng ton tai trong
cupe
f
* /
sóng háng ngáy, vá vói quan diém néu
tren,
chúng tói muón dua ra mót mó

lien quan
den
nguói
nghe^
Có lai cho
•
L
Bát tai
cho L
Có tai cho
A
Bat lai
cho A
Ljch su*
Tránh hoac lám giám bót các
mói de doa thé dien
cua
chính minh
{bao
vé thé dién
cúa chinh
minh).
Tránh hoac lám giám nhe
các hánh dong
tir
náng cao
thé dién cúa chính minh {lugt
khiém
ton
= lai de

dién)
Thirc
hién các hánh dong
de doa thé dién cúa
A
{Lám lón hai den thé dién
cúa A).
~
J
Vói mó hinh
náy,
chúnh toi muón
du-a
ra mót
só
van
dé
mói
nhirsau
:
1.
Truóc hét, các chién thuat giao tiép khóng chi bi ánh huóng bói các nguyén
tac lich su, mót só chién thuat vugt ra ngoái khuón kho cúa he thóng các
nguyén tac dó, chúng thé bien mát trái hay
con
goi lá mát tiéu cuc cúa giao
tiép
(l'aspect
négatif de la communication) : bát lich su. Các chién thuat náy
thuóng bi trung phat (sanctionnées), hay

lac quan vé giao tiép vá khóng quan tám den mat trái cúa giao tiép vá các
chién thuat dói dáu. Các chién thuát náy cüng
ton
tai
tren
thuc té nhu các chién
thuát thoá hiép cúa ly thuyét lich '^^s.
2.
Trong mó hinh
ná>,
chúng tói dua ra các chién thuát trái ngugc nhau ; các
chién thuát nám
tron?
khuón khó cúa lich su vá các chién thuát bát lich su. Vá
ngay cá trong khuón khó lich su cüng có các chién thuat trái
ngugc,
dó lá các
chién thuát có
Igi
vá bát
Igi
cho nguói phát ngón. Chúng tói
nghi
ráng nhüng
chién thuát có
Igi
cho nguói phát ngón chi dugc xép trong khuón khó lich su
khi nguói phát ngón tu lám mát thé dién
tro
nén phién phúc (génant) cho