Tổ chức hoạt động nhận thức thông qua
rèn luyện kỹ năng tư duy và năng lực giải
quyết vấn đề trong dạy học vật lý
Nguyễn Minh Tân
Tóm tắt
Theo các quan điểm về giáo dục hiện đại, bản
chất của hoạt động học tập là việc giải quyết vấn
đề mà thực tế cuộc sống và nhu cầu nhận thức
đặt ra. Mặc dù hoạt động tự thân hay tự học – tự
nghiên cứu là căn bản và hết sức quan trọng, tuy
nhiên, vẫn rất cần sự giúp đỡ của người thày
trong việc gợi mở, dẫn dắt, tổ chức hoạt động
nhận thức, rèn luyện phương pháp và kỹ năng tư
duy và năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh.
Bài viết cập nhật và chia sẻ một số vấn đề về
quan niệm và nhận thức liên quan đến việc, tổ
chức hoạt động nhận thức thông qua rèn luyện
kỹ năng giải quyết vấn đề nhằm tăng cường
năng lực nhận thức và rèn luyện kỹ năng tư duy
sáng tạo cho học sinh trong việc học tập môn vật
lý.
==============
Đặt vấn đề
Theo các quan điểm về giáo dục hiện đại, bản
chất của hoạt động học tập chính là việc giải
quyết vấn đề mà thực tế cuộc sống và nhu cầu
nhận thức đặt ra. Như những nhà thám hiểm lần
đầu đặt chân đết những miền đất lạ rộng lớn,
học sinh có nhu cầu tìm hiểu thế giới xung
quanh, các em luôn đặt ra cho mình hàng loạt
các câu hỏi “cái gì”, ''tại sao'' và ''như thế

chưa thể huy động, khai thác, chuyển hóa và sử
dụng ngay được. Những trải nghiệm của học
sinh về thế giới xung quanh chỉ được hình thành
một cách tích cực thông qua giao tiếp và hòa
nhập những ý tưởng, những quan niệm của các
em với môi trường, hoàn cảnh, tình huống cụ
thể, từ đó hình thành kiến thức, kỹ năng và điều
chỉnh quan niệm, hành vi, thái độ khoa học của
mình.
Chính vì lẽ đó, trong quá trình học tập và hoạt
động nhận thức, học sinh cần được rèn luyện
trong môi trường hội thoại mở, trong đó họ
được tạo cơ hội và được khuyến khích nhằm
vừa phát hiện, khám phá bản thân mình, vừa tiếp
nhậ và chia sẻ tư tưởng, chính kiến của người
khác.
Rèn luyện kỹ năng tư duy phê phán là làm
cho học sinh nhận ra, hiểu được và phê phán
một cách tích cực những lệch lạc và quan niệm
sai, đồng thời cho phép kiểm nghiệm và phát
hiện những quan niệm của bản thân, đó là biểu
hiện của cấp độ tư duy bậc cao.
Theo Bloom, ''tư duy phê phán'' đồng nghĩa
với đánh giá, là cấp độ cao nhất trong 6 kỹ năng
tư duy, vì thế, người thày cần giúp học sinh
nhận thức được rằng: quá trình tranh luận, đánh
giá, khẳng định và phủ định đối với những ý
tưởng người khác là việc làm tự nhiên và lành
mạnh, phủ định là để làm rõ, để đạt tới chân lý,
chứ không phải phủ định là chống đối, là xóa

cho các em cảm giác yên tâm về mặt tâm lý và
được đối sử bình đẳng, được tôn trọng trong
việc đưa ra chính kiến hay những băn khoăn,
thắc mắc của mình. Để làm được điều này,
người thày cần:
- Công nhận học sinh như là một đối tác bình
đẳng và tin tưởng họ trong mọi điều kiện.
- Tránh nhiều đánh giá từ bên ngoài và
khuyến khích học sinh tự đánh giá.
- Tạo môi trường giao tiếp cởi mở và thân
thiện, vì giao tiếp đóng vai trò quan trọng trong
việc duy trì không khí sáng tạo, tạo điều kiện
cho tư duy sáng tạo phát triển.
Về nghuyên tắc, tư duy sáng tạo không thể có
khuôn mẫu, tuy nhiên để rèn luyện kỹ năng sáng
tạo trong hoạt động nhận thức, người thày cần
nắm bắt một số khâu cơ bản của qúa trình sáng
tạo như sau:
 Khởi động: để tạo ra sự quan tâm và hứng
thú, có rất nhiều “ thủ pháp khác nhau” như kể
một mẩu chuyện lạ, đưa ra một tình huống bất
ngờ, một hiện tượng gây ngạc nhiên… nhưng
cách thức đơn giản và phổ biến nhất là đặt ra
cho học sinh những câu hỏi vui, dí dỏm nhưng
bất ngờ, về những vấn đề, hiện tượng tưởng như
rất quen thuộc, rất gần gũi, mà hầu hết đều
không biết, hoặc biết nhưng rất lúng túng trong
cách diễn đạt hoặc trả lời, ví dụ:
-Tại sao cái kim rất nhẹ lại chìm, mà con tàu
nặng hàng ngàn tấn lại nổi?

những tình huống, hiện tượng thực tế (có thể
dùng một cái can rỗng hoặc 1 cái săm để làm
phao bơi, chọn chanh, bưởi bằng cách thả xuống
thùng nước, quả tươi, mới thì chìm, quả bộp,
khô thì nổi…) hoặc quan sát, tiến hành các thí
nghiệm (Lấy một chai nước khoáng, nếu rỗng
thì chai nổi, nếu đựng cồn hoặc xăng thì lơ lửng
trong nước ( không nổi, không chìm), còn nếu
đựng nước muối thì chai chìm tận đáy vv…
đưa ra các giả thiết, các khả năng có thể, liên hệ
đến các kiến thức đã biết về lực, khối lượng,
khối lượng riêng, trọng lượng…
 Bước cuối cùng là Tổng kết các ý tưởng,
ý kiến, đi đến kết luận về một khái niệm mới:
lực đẩy acsimet, vận dụng để giải thích các hiện
tượng đã nêu, mở rộng các ứng dụng khác trong
thực tế: cánh diều, tầu lượn, lướt sóng…
2. Tổ chức hoạt động nhận thức thông qua
rèn luyện kỹ năng giải quyết vấn đề
Năng lực giải quyết vấn đề có quan hệ chặt
chẽ với tư duy sáng tạo và tư duy phê phán. Các
hoạt động giải quyết vấn đề không chỉ kích thích
và phát triển kỹ năng tư duy và khả năng lập
luận của học sinh mà còn giúp giáo viên có điều
kiện để quan sát các phương pháp mà các em đã
sử dụng, từ đó có điều chỉnh cho phù hợp và
hiệu quả.
2.1. Cấu trúc của hoạt động giải quyết
vấn đề
Các vấn đề thực tiễn nói chung và các vấn đề

- Kiểm định giả thiết
- Kết luận
- Vận dụng vào thực tiễn.
2.2. Ví dụ về một tình huống có vấn đề và
kỹ năng giải quyết vấn đề
Xin được lấy một ví dụ về việc dạy và học
về hiện tượng thẩm thấu
Hiện tượng thẩm thấu là một hiện tượng vật
lý khá phổ biến trong tự nhiên cũng như trong
các hoạt động sống của thế giới sinh vật
Trong chương trình vật lý giảng dạy cho sinh
viên các trường Y dược (có tên gọi là môn Lý
sinh y học), hiện tượng thẩm thấu cùng với 3
hiện tượng khác là khuyếch tán, lọc-siêu lọc và
ẩm bào - thực bào được cấu trúc thành một
chương với tên gọi là “Cơ chế vận chuyển vật
chất trong cơ thể sinh vật”, nằm trong tín chỉ “
Cơ sở lý sinh y học’’.
Thẩm thấu là một trong những cơ chế vận
chuyển rất phổ biến và rất quan trọng đối với
hoạt động sống (vận chuyển của nước và nhựa
cây trong hệ thực vật, quá trình trao đổi chất, sự
vận chuyển của nước và các chất điện giải
trong các tế bào, mô trong động vật hiện
tượng thẩm phân máu và sự trao đổi chất ở
người...). Hiện tượng này cũng được ứng
dụng rất phổ biến trong nhiều liệu pháp chẩn
đoán và điều trị (phù nề, sưng tấy, tăng nhãn
áp, pha chế thuốc và sử dụng các loại dịch
truyền với độ trương khác nhau (đẳng trương,

-Trường hợp 2: cần
sinh công (tiêu tốn
năng lượng)
-Hiện tượng ngược
lại có bao giờ xảy ra
không?
-Hãy suy nghĩ, hay
quan sát một số hiện
-Khẳng định là không
- Nghi ngờ
- Phát hiện có:(dầu
vận chuyển trong bấc
đèn…)
tương: tưới cây, cắm
hoa, kinh nghiệm
chọn cá biển (tươi/
ươn?)
- Nước được “hút” từ
gốc lên ngọn/ Cá biển
tươi thịt ngọt, cá đã
chết (ươn): mặn
- Phát hiện, nhận dạng vấn đề nảy sinh
- Phát hiện: Hiện tượng vận chuyển vật chất
trong các ví dụ trên là có thật, quan sát được,
thường gặp trong thực tế, nhưng dường như
trái quy luật vật lý?
- Vấn đề: Lực nào sinh công để gây ra chuyển
động (!?)
< tức là đã làm nảy sinh “ tình huống có vấn
đề”>.

- Xuất hện khái niệm áp suất thẩm thấu (P)
-Gradien P chính là nguyên nhân, là nguồn
động lực gây ra hiện tượng vận chuyển
 Bước 4: Tổng hợp, kiểm chứng giả thiết,
kết luận, vận dụng vào thực tiễn
- Tổng hợp ý kiến, kiểm chứng giả thiết,
kết luận
- Bản chất của hiện tượng: Dòng vật chất là
nước /dung môi
- Cơ chế của sự vận chuyển: Dung môi bị “
hút” từ vùng có nồng độ vât chất thấp  cao
(ngược với hiện tượng khuyếch tán)
- Động lực của sư vận chuyển: chính là do sự
tồn tại của một đại lượng vật lý: Gradien P,
trong trường hợp đó, không cần tiêu tốn năng
lượng
- Vận dụng vào giải quyết vấn đề.
- Giải thích các hiện tượng đưa ra trong phần
đầu :
- Da cá là một loại màng bán thấm, khi
còn sống, Gradien P còn đươc duy trì  còn
có sự chênh lệch nồng độ muối giữa trong và
ngoài cơ thể, thịt cá không bị nhiễm mặn.
- Nước, nhựa cây tự vận chuyển từ gốc lên
ngọn chính là nhờ áp suất thẩm thấu
- Những vùng cơ thể bị thương tổn, viêm
nhiễm, nồng độ vật chất tăng  Nước từ vùng