1
LI M U

Trong quỏ trỡnh hỡnh thnh v phỏt trin lch s dõn tc mi quc gia, thỡ
yờu cu cn cú mt chớnh quyn vng mnh n nh duy trỡ trt t xó hi,
phỏt trin kinh t vn hoỏ úng vai trũ quan trng hng u. Chớnh quyn cú
vng mnh, thng nht mi to iu kin cho vic phỏt trin mi mt ca t
nc. V ngc li, nu nn kinh t, chớnh tr, vn hoỏ m phỏt trin tt nú s tỏc
ng tr li, cng c thờm h thng chớnh quyn nh nc trung ng.
Thỏng 8-1858, Phỏp n sỳng tn cụng Nng, m u cho cuc xõm
lc Vit Nam. Sau s u hng tng bc ca triu ỡnh nh Nguyn, c bit
sau khi kớ hip c Harmand, thc dõn Phỏp bt tay ngay vo vic thit lp nờn
mt h thng chớnh quyn khỏ cht ch t trung ng ti a phng. Chỳng
chia nc ta thnh ba x: Nam kỡ thuc a, Trung kỡ bo h v Bc kỡ na bo
h. Mi x cú hỡnh thc t chc chớnh quyn riờng, vi nhng mc khụng
ging nhau phc v cho cụng cuc bỡnh nh v khai thỏc thuc a ca
chỳng.
Thỏi Nguyờn vi t cỏch l mt n v hnh chớnh cp tnh c hỡnh
thnh t ci cỏch Minh Mnh 1831
1
. Ging nh nhiu a phng khỏc Phỏp ó
thit lp Thỏi Nguyờn núi riờng mt b mỏy chớnh quyn thc dõn bờn cnh
vic tip tc duy trỡ b mỏy quan li a phng lm cụng c, tay sai cho chỳng.
Tuy nhiờn, Thỏi Nguyờn vi c im l mt tnh min nỳi, cú nhiu dõn tc c
trỳ, li l tnh vựng m gia trung du v thng du, cú ngun ti nguyờn phong
phỳ, ó tr thnh mt a bn quan trng v cỏc mt, c bit l v mt quõn s,
l mt v trớ chin lc m thc dõn Phỏp cn nm gi. Qua nghiờn cu, chỳng
tụi nhn thy rng t chc chớnh quyn Thỏi Nguyờn thi Phỏp thuc ú cng
cú nhng nột riờng khỏc so vi mt s nhng a phng trờn nhng khớa cnh
nht nh. ng thi nú cng thc hin nhng chc nng khụng nh trong vic

mở đầu, kết luận và phụ lục, báo cáo được chia làm ba phần:
PhầnI. Chính quyền Thái Ngun trước 1884
Phần II: Chính quyền Thái Ngun thời Pháp thuộc
Phần III: Một vài nhận xét về tổ chức chính quyền Thái Ngun thời Pháp
thuộc.
Trong q trình thực hiện niên luận này, chúng tơi đã nhận được sự giúp
đỡ q báu của thầy cơ giáo, bạn bè, người đã hướng dẫn và chỉ bảo tơi trong
q trình học tập. Nhân đây tơi cũng xin bày tỏ lời cảm ơn chân thành tới sự
THƯ VIỆN ĐIỆN TỬ TRỰC TUYẾN

3
giúp đỡ q báu đó. Báo cáo cũng nhận được sự giúp đỡ nhiệt tình của một số tổ
chức, cơ quan địa phương, ban nghiên cứu Lịch sử Đảng tỉnh Thái Ngun, Sở
Văn hố thơng tin tỉnh Thái Ngun, Bảo tàng và thư viện tỉnh Thái Ngun. Là
sinh viên tập sự nghiên cứu, chúng tơi còn hạn chế về mặt nhận thức và phương
pháp, hơn nữa đây lại là vấn đề lớn đòi hỏi sự dày cơng nghiên cứu và hệ thống
hố tư liệu từ nhiều phía. Do vậy báo cáo khơng tránh khỏi những thiếu sót,
chúng tơi rất mong nhận được sự đóng góp, chỉ dẫn của thầy cơ và bạn bè để
niên luận được hồn thiện và chúng tơi cũng có thêm những kinh nghiệm trong
nghiên cứu và học tập.


a hỡnh him tr l ch da vng chc, thun tin cho vic n nỏu, t chc a
bn hot ng ca ngha quõn. Cũn phớa nam l ng bng sụng Hng mu m-
va lỳa ln ca c nc. Thỏi Nguyờn cú 3 vựng khỏc bit nhau: Vựng phớa nam
vi cỏc ph Phỳ Bỡnh, Ph Yờn l mt b phn ca Trung chõu. Th trn, huyn
ng H v mt na Phỳ Lng thuc vựng Trung du. Vựng phớa bc, ngha l
nh Hoỏ, na bc ca huyn Phỳ Lng v c huyn V Nhai thuc min

2
Nguyn Trói, c trai thi tp- D a chớ, NXB. Vn s hc, HN 1960, tr48
THệ VIEN ẹIEN Tệ TRệẽC TUYEN

5
thượng du
3
. Tỉnh lỵ Thái Ngun đặt ở vị trí trung tâm tỉnh, then chốt của tất cả
con đường thượng du, nơi đây cũng được coi là chìa khố mở cửa ngõ thượng
du thơng với trung du và trung châu, là bàn đạp để tràn về trung châu Bắc Bộ và
là yết hầu để về Hà Nội.
Vì vậy, Thái Ngun là một tỉnh có q khứ lịch sử phong phú về sự kiện
và biên niên, khơng những về chiến tranh với kẻ địch bên ngồi mà về những
biến cố lịch sử trong nước.
Trong q trình xâm lược nước ta, thực dân Pháp cũng đã nhận thấy vị trí
chiến lược của Thái Ngun, chiếm được Thái Ngun là có thể khống chế được
các tỉnh Bắc Kì. Do vậy, sau khi giành thắng lợi về mặt qn sự, Pháp đã thiết
lập ở đây một bộ máy cai trị từ trên xuống dưới, đặc biệt là số lượng đồn bốt mà
Pháp đặt ở Thái Ngun đã chứng tỏ tầm quan trọng về vị trí của tỉnh này.
Thái Ngun cũng có thể coi là một vùng giàu có tài ngun. Qua các thời
đại trước, tỉnh này vẫn được người Trung Hoa cũng như người Việt coi đây là
nơi giàu khống sản các loại. Những người Trung Hoa trước đây đã khai thác
nhiều mỏ ở nơi này. Bước vào những năm đầu thế kỉ XX khi thực dân Pháp tiến

trước đây và thực dân Pháp sau này cần nắm chắc.
1. Chính quyền ở Thái Ngun trước 1884
Dưới thời Gia Long, Thái Ngun là một trong 6 ngoại trấn (cùng với
Lạng Sơn, Tun Quang, Cao Bằng, An Quảng và Hưng Hố) thuộc trấn Bắc
Thành
4
.Trấn Thái Ngun gồm 2 phủ là Phú Bình, Thơng Hố, 9 huyện là Tư
Nơng, Bình Tuyền, Phổ n, Động Hỉ, Phú Lương, Đại Từ, Văn Lãng, Võ Nhai,
Cảm Hố, 2 châu là Định Hố, Bạch Thơng. Đứng đầu mỗi trấn thời kì này là
một viên quan võ, chức Trấn thủ, có hai viên quan văn, chức Hiệp trấn và Tham
hiệp phụ tá. Trấn thủ đầu tiên của Thái Ngun là Lê Văn Niệm, hiệp trấn
Nguyễn Đức Tư và tham hiệp là Hồng Đường.
Thời Minh Mệnh, tổ chức hành chính các cấp cũng như xếp đặt quan chức
ở Thái Ngun có một số thay đổi đáng kể. Năm 1821, Minh Mệnh cho đổi châu
Định Hố thành Định Châu
5
. Việc tuyển lựa quan lại trị nhậm các địa phương
rất được triều Nguyễn quan tâm, trước hết phải là những người có kinh nghiệm
vỗ về, phủ dụ dân chúng, đặc biệt ở những địa phương xa Kinh đơ. Năm 1821,
triều thần tâu cử Trương Hảo Hợp làm Tham hiệp trấn Thái Ngun nhưng
Minh Mệnh cho là trẻ tuổi, thiếu kinh nghiệm nên khơng chọn. Năm 1828, Trấn

4
Nguyễn Minh Tường, Cải cách hành chính dưới triều Minh Mệnh, sđd tr 31
5
Đại Nam hội điển sự lệ Chính biên, tập III, NXB Thuận Hố 2004, sđd tr 38
THƯ VIỆN ĐIỆN TỬ TRỰC TUYẾN

7
thủ Thái Ngun là Phan Văn Hài can vào án tham tang của người quan võ

tỉnh mà có đồng bào dân tộc thiểu số tập trung đơng, đặc biệt là người Tày,
Nùng, Mán…và vì Thổ trưởng ở vùng này có thế lực rất mạnh, ln có xu
hướng nổi dậy tách khỏi chính quyền trung ương, nhiều cuộc khởi nghĩa đã diễn

6
Đại Nam thực lục, tập II, sđd tr 926
7
Nguyễn Minh Tường, Cải cách hành chính dưới triểu Minh Mệnh, sđd tr 131
8
Đại Nam thực lục, tập III, sdd tr 234
THƯ VIỆN ĐIỆN TỬ TRỰC TUYẾN

8
ra do vy, Minh Mnh ó cho b nhim lu quan hu ht cỏc chõu, huyn
thuc Thỏi Nguyờn
9
.
Thỏi Nguyờn khụng cú quan c hc, n u thi T c (1848), nh
Nguyn mi t chc Hun o hai huyn Bỡnh Xuyờn v Ph Yờn dy hc
trũ. iu ny c lý gii do Thỏi Nguyờn hay trn Lng Sn, Cao Bng l
nhng ngoi trn xa, l vựng biờn vin xa ni giỏo hoỏ triu ỡnh Nguyn, hc
trũ ớt nờn Gia Long ó khụng t chc c hc m ly c hc Kinh Bc kiờm
nhim. Mói cho n nm 1930 Minh Mnh mi cho t chc c hc Thỏi
Nguyờn, nhng sau ú li bói b do Thỏi Nguyờn hoc trũ ớt v ch cho t chc
Giỏo th ph Thụng Hoỏ cho hc trũ theo hc ú.
Từ năm 1835 tỉnh Thái Ngun gồm 3 phủ, 2 châu 9 huyện, được phân bố
như sau:
+ Phủ Phú Bình có 5 huyện: Tư Nơng, Phổ n, Đồng Hỉ, Vũ Nhai, Bình
Xun
+ Phủ Tòng Hố có 3 huyện và 1 châu: huyện Đại Từ, Văn Lãng, Phú
Lương và châu Định (sau đổi là Định Hố)
+ Phủ Thơng Hố có 1 huyện và 1 châu: huyện Cảm Hố và châu Bạch
Thơng.
Ở Thái Ngun, thời kì Pháp thuộc, chính quyền thực dân đã có những
điều chỉnh về mặt hành chính cùng với một số những tỉnh khác ở Bắc Kì để
phục vụ cho chính sách vừa bình định, vừa thống trị và khai thác của chúng.
20-10-1890, huyện Bình Xun thuộc phủ Phú Bình bị tách khỏi Thái
Ngun để nhập vào đạo Vĩnh n
9-9-1981 tồn bộ phủ Tòng Hố và 4 huyện còn lại của phủ Phú Bình tách
khỏi tỉnh Thái Ngun để sát nhập vào Tiểu khu Thái Ngun là một trong 3
tiểu qn khu thuộc Đạo Quan binh I Phả Lại.
Cùng ngày, châu Bạch Thơng (thuộc phủ Thơng Hố) bị tách khỏi tỉnh
Thái Ngun để sát nhập vàp tiểu Qn khu Lạng Sơn, đồng thời huyện Cảm
Hố bị sát nhập vào Tiểu Qn khu Cao Bằng. Cả hai tiểu qn khu này đều
thuộc Đạo Quan binh II Lạng Sơn. Tổ chức Đạo quan binh là hình thức kết hợp
THƯ VIỆN ĐIỆN TỬ TRỰC TUYẾN

10
chặt chẽ chính quyền qn sự với chính quyền dân sự. Nó cho phép người đứng
đầu có tồn quyền huy động mọi khả năng của địa phương mình vào việc bình
định, chống lại hành động nổi dậy của mọi lực lượng nổi dậy. Việc sát nhập
nhiều vùng của Thái Ngun vào các Đạo quan binh khiến cho việc bình định
các vùng này trở nên dễ dàng hơn.
10-10-1892, chính quyền thực dân lấy lại phủ Tòng Hố, cả phủ Phú Bình
từ Đạo Quan binh I Phả Lại cùng châu Bạch Thơng và huyện Cảm Hố từ Đạo

1. ph Phỳ Bỡnh 7 44
2. ph Ph Yờn 8 36
3. huyn ng H 6 34
4. huyn i T 5 23
5. huyn Phỳ Lng 7 21
6. chõu V Nhai 6 29
7. chõu Vn Lóng 4 13
8. chõu nh Hoỏ 8 27

Trong nhng nm 20, chõu Vn Lóng b sỏt nhp vo huyn i T
11
.
Cho ti trc cỏch mng thỏng Tỏm, Thỏi Nguyờn gm 2 ph, 3 huyn v 2
chõu
12

Ph, Huyn, Chõu S tng S lng bn
1. ph Phỳ Bỡnh 8 48
2. ph Ph Yờn 7 38
3. huyn ng H 6 34
4. huyn i T 9 38
5. huyn Phỳ Lng 7 21
6. chõu V Nhai 6 23
7. chõu nh Hoỏ 8 30

1.2. B mỏy cai tr thc dõn Thỏi Nguyờn
B mỏy cai tr thc dõn Phỏp Thỏi Nguyờn c thit lp theo tinh thn

10
S vn hoỏ thụng tin tnh Thỏi Nguyờn, Khi ngha Thỏi Nguyờn 80 nm nhỡn li, sd tr 37

chọn cuối cùng những thành viên của chính quyền cấp xã; theo dõi mọi biến
chuyển về nhân sự; ràng buộc bằng hình thức khen thưởng, khống chế bằng hình
thức kỉ luật hành chính từ khiển trách bãi miễn, cách chức cá nhân đến giải tán
tập thể. Ơng ta cũng có quyền kiểm sốt, điều khiển và thi hành luật pháp. Ở
Thái Ngun viên Cơng sứ có phó sứ kiêm phó án giúp việc là chánh án tồ án
đệ nhị cấp, có quyền hạn giải quyết mọi việc trong phạm vi tỉnh từ việc dân sự
đến việc hình sự. Viên Cơng sứ cũng là giám đốc nhà tù, ơng ta có một chánh và
một phó Đề lao giúp việc.

13
Xem phụ lục 2
THƯ VIỆN ĐIỆN TỬ TRỰC TUYẾN

13
Để phục vụ cho hệ thống này về nhiều mặt, Pháp đã từng bước xây dựng
các tổ chức phụ tá phục vụ đắc lực trong việc bình ổn trật tự xã hội và đẩy mạnh
q trình khai thác bóc lột.
* Tồ cơng sứ:
Giúp việc cho Cơng sứ Pháp có Tồ Cơng sứ. Tồ cơng sứ Thái Ngun là
lỵ sở của cơ quan cai trị cao nhất của tỉnh do một viên cơng sứ đứng đầu. Tồ
cơng sứ thường xun có các tốn lính khố xanh bảo vệ bên ngồi. Bảo vệ bên
trong là một số lính Pháp và giúp việc là các nhân viên tồ Cơng sứ.
* Hội đồng hàng tỉnh:
Được thành lập chính thức theo nghị định của Tồn quyền Đơng Dương
ngày 19.3.1913
14
. Hội đồng hàng tỉnh ở Thái Ngun có trách nhiệm góp ý kiến
với chính quyền các vấn đề như: chi phí các vấn đề có tính chất kinh tế, xã hội
về việc phân chia các khu vực hành chính của cấp phủ, huyện, châu, xã…song
mọi “thỉnh nguyện” có tính chất chính trị đều tuyệt đối cấm.

Thỏi Nguyờn vựng trung tõm: 195
Bt ch Chu: 55
Bt Phn M: 30
Bt H Chõu: 25
* H thng nh tự:
Nh tự Thỏi Nguyờn c xõy dng t 1903- 1904. õy l mt cụng trỡnh
hỡnh ch nht cú 4 dóy nh bờn trong, cú sõn chớnh gia v cú tng cao 3m bao
xung quanh, song song vi mt con ng tun tra mt khong rng t 3- 4 m
16
.
Viờn Cụng s l giỏm c nh tự, ụng ta cú mt Chỏnh v mt phú lao ngi
Phỏp giỳp vic cựng vi 6 nhõn viờn cai ngc ngi bn x trong ú cú 1 l y tỏ.
ch Chu cú mt nh tự hng tnh (1916) nht t 80 n 100 tự, t di
quyn kim soỏt ca viờn xp bt v viờn i lý cai tr
17
. Cỏc nh tự ny ó tr
thnh ni giam gi nhiu chin s yờu nc ó tham gia cuc khi ngha Binh
lớnh Thỏi Nguyờn (1917) v khi ngha Yờn Bỏi (1930). H thng nh tự, mt
cụng c thc dõn Phỏp n ỏp, tra tn nhng ngi ni dy, nhng nhng
ngi tự binh cng luụn cha ng tinh thn phn khỏng. Ngy 27- 28/8/1922,
ti nh tự ch Chu n ra cuc ni dy ca nhng ngi tự, h phỏ nh lao, chim
bu in v cp v khớ gic, gõy cho gic nhiu tn tht.
* H thng lụ ct:
Cựng vi h thng nh tự, ngay thi im u th k XX, gii cm
quyn thc dõn ó cho xõy dng nhiu lụ ct, m ch yu l a bn Ch Chu
v Ch Mi. T liu cho bit
18
, a bn Ch Chu v i T ó cú 5 lụ ct t

16

Lónh binh do ngi Vit ng u (nh Nguyn Vn Cỏc, Lờ Tuõn, Nguyn
Cỏp, Nguyn Hp..), nhng trong thi kỡ Phỏp thng tr thỡ chc Lónh binh li
do ngi Phỏp nm, ng thi c thờm nhng quan chc Phỏp gi vai trũ l
Tham tỏ v Thanh tra cho nhng hot ng quõn s ca Phỏp, ngi Vit ch
nm chc phú Lónh binh. Nm 1898, Quõn lớnh kh xanh ca tnh Thỏi Nguyờn
l 800, cú 17 giỏm binh hay lónh binh ph trỏch ch huy lc lng kh xanh
19
.
Sang n nhng nm 1903-1904, quõn s lớnh kh xanh rỳt xung cũn 530
ngi, v ch cú 12 giỏm binh v lónh binh cho tt c cỏc n bt v tri trung

19
Xem ph lc s 2
THệ VIEN ẹIEN Tệ TRệẽC TUYEN