31
KIỂU NHÂN VẬT MA TRONG VĂN XUÔI ĐƯƠNG ĐẠI VIỆT NAM
Bùi Thanh Truyền Trường Đại học Sư phạm, Đại học Huế

1. Trong khu rừng văn học kì ảo xưa nay, truyện về các hồn ma bóng quỷ
bao giờ cũng là cây đại thụ um tùm nhất. Theo thời gian, cây phả hệ truyện ma
không vì thế mà già cỗi, trái lại như được cung cấp thêm nhiều dưỡng chất mới
của thời đại, nó càng tiếp tục đẻ nhánh, sinh cành thành một dòng chủ đạo của bộ
phận văn học kì ảo. Sức sống mãnh liệt của dòng truyện này khiến không ít
người phải tốn nhiều công sức để tìm hiểu những căn nguyên ra đời và trưởng
thành của nó. Theo chúng tôi, muốn làm được điều này, có lẽ không ngoài việc
lần lại cội nguồn xa xưa của truyện ma.
Trước khi có văn học thành văn, làng quê phương Đông nói chung và Việt
Nam nói riêng đều được tắm mình trong bộ phận văn học truyền miệng thô mộc,
khỏe khoắn, trong đó hấp dẫn người nghe nhất vẫn là những câu chuyện thần
linh, quái dị. Mà cái thế giới ma trong dân gian thì thiên hình vạn trạng, nó xuất
phát từ thế giới tự nhiên ngỡ như gần gũi, nhẵn mặt nhưng cũng hết sức xa lạ, kì
bí đối với con người. Quan niệm vạn vật hữu linh khiến người ta nhìn sự vật nào
cũng như thấy có sinh mệnh, có cuộc sống riêng. Chính vì thế, ma đâu chỉ là
người chết hiện hồn, ma còn là loài vật, đồ vật, cây cối, thậm chí cả các hiện
tượng địa lí, tự nhiên như sông núi, gò hoang "lâu ngày thành tinh". Niềm tin

32
về các thế lực siêu nhiên lẩn khuất xung quanh dường như khá thường trực ở mỗi
người và "thần cây đa, ma cây gạo, cú cáo cây đề" trở thành câu cửa miệng của
cả một cộng đồng. Hít thở bầu không khí li kì, rùng rợn từ thuở ấu thơ, chuyện
ma đã ăn sâu vào tâm khảm mỗi cá nhân, trở thành cái "vô thức tập thể" của dân

cách phát thảo đôi nét về diện mạo. Dù là tồn tại song song với thế giới thực, là
anh em song sinh của con người, thế giới ma trong văn xuôi hôm nay vẫn có thể
khu biệt mình qua ba motip quen thuộc: Họ là phan vật chất, đứng ngoài quy luật
nghiệt ngã của thời gian với âm khí nặng nề.
Dường như là một sự quy ước ngầm: Nếu như cảm nhận được bằng giác
quan thì ma (quỷ) trong văn xuôi đương đại bao giờ cũng mang theo cái lạnh ghê
người từ cõi âm (đối lập với cái ấm của con người trên dương thế). Âm khí
thường toát ra từ "đôi môi lành lạnh" (Thần đất - Vũ Bão), từ đôi mắt "xanh biếc,
cái mầu xanh lạnh của mầu xanh con đom đóm" (Ám ảnh có thật -Trần Huy
Quang), từ giọng nói "lạnh như băng", từ thân xác "to lớn lạnh lẽo" (Giữa trần
gian và địa ngục - Nguyễn Đình Bổn) nhưng nhiều nhất vẫn là từ bàn tay.
Không hẹn mà nên, bàn tay của tráng sĩ cụt đầu (Đêm vu lan - Võ Thị Hảo), của
Quỷ Vô thường (Giữa trần gian và địa ngục), của nàng Bướm Trắng trong câu
chuyện cùng tên, của những liệt sĩ như Lăng (Bến trần gian - Lưu Sơn Minh),
Dương (Thần đất) đều khiến người sống phải ngạc nhiên xen lẫn nghi ngờ tư
cách tồn tại của họ trên cõi trần, bởi nó "nhợt nhẽo và giá lạnh", "lạnh ngắt",
"cứng lạnh như sắt", "lạnh băng", "lạnh thế", "lạnh lắm nhưng có sức hút lạ kì"

34
Trường hợp thứ hai, nếu không cảm nhận được bằng xúc giác thì nhân vật
ma chính là những phản vật chất. Họ là Lăng với cái bóng "trôi nhè nhẹ trên
sông", là Dương với "khuôn mặt chỉ là một bóng mờ mờ có in hình đôi mắt đắm
đuối", là những người trong phiên chợ dưới trăng rằm với hình hài "không phải
là da thịt mà chỉ như không khí cô đặc lại mà thôi ". Và khi họ di chuyển, bước
chân "sao cứ như bay, như lướt" trên mặt đất (Chợ rằm dưới gốc dâu cổ thụ - Y
Ban), "không nghe thấy tiếng chân, dường như không có sự nhún nhảy của bước
chân" (Ám ảnh có thật). Rời dương thế để vào cõi âm, họ mang gương mặt nửa
thực nửa hư của những cư dân nghĩa địa. Nghĩa là, như cách mô tả của hồn ma
ông giáo trong Nghĩa địa xóm Chùa (Đoàn Lê), "ngoài đầu lâu xương sọ bên
trong chúng tôi mang thêm lớp bọc lờ mờ xanh lợt, y hệt nét mặt sinh thời. Tấm

đều muốn gửi đến cho những người đang sống lời nhắn nhủ thiết tha: Xin gửi lại
các bạn quỹ thời gian của chúng tôi trên trần thế; vì người đã khuất mong các bạn
hãy sống tốt đẹp hơn
Cũng giống như truyền kì, chí dị, phần lớn ma trong văn xuôi hôm nay là
nữ, họ về dương gian với những mục đích khác nhau. Nếu là do còn vương vấn
bụi trần, còn biết xót thương những nỗi đau trần thế, còn "khát yêu đương", họ sẽ
hiện lên trong chân dung "người đàn bà quyến rũ", chủ động, cuồng nhiệt trong
tình yêu, vượt ra ngoài những khuôn phép thường tình. Khác với những chị em
song sinh trong truyền kì, dẫu vẫn "xăm xăm băng lối vườn khuya một mình" để
đến với tình lang nhưng "tam tòng tứ đức" của Nho gia dù sao vẫn dựng lên giữa
họ một ranh giới không sao xóa sạch ("xé rào" cỡ Liễu Nhu Nương và Đào Hồng
Nương trong Truyện kì ngộ ở trại Tây (Truyền kì mạn lục) cũng chỉ dám "đứng ở
bên trong bức tường đổ ( ) hái những quả ngon, bẻ bông hoa đẹp mà ném cho
Hà Nhân" để gợi sự chú ý của chàng, "lâu ngày như thế Nhân không mần ngơ

36
được, một hôm mới đứng lại trò chuyện lân la" [3]; vì thế họ cũng không thoát
khỏi thân phận của kẻ liễu yếu đào tơ tìm cội tùng quân nương bóng), ma nữ giờ
đây là những người hoàn toàn chủ động: nửa đêm đến, mờ sáng đi, thậm chí chủ
động cả tỏ tình với cung cách "bạo dạn lạ lùng" (Độc huyền - Nguyễn Đình
Bổn), đặc biệt là chủ động quyết định số phận của chính họ. Nhưng quan trọng
hơn, họ đến với người yêu trần thế không phải để tìm sự chở che, an ủi mà chính
là để xẻ chia, giúp đỡ những người đàn ông cô đơn, bất hạnh. Với Nguyễn Văn
Nhân "độc thân, vợ bỏ, không con cái", mấy ngày tết vẫn hiu quạnh ở nghĩa trang
hoặc chàng trai đang gặp nhiều bất như ý một mình sống giữa vùng bán sơn dã
tĩnh lặng, chàng đánh cá mồ côi khốn khó thì hồn ma của Hoàng Thu Huệ, của
Lan, của cô gái vô danh như là thứ nước cam lồ xoa dịu nỗi cô đơn, xả cho họ
những nhọc nhằn cay đắng (Hoa lạ - Nguyễn Đình Bổn, Độc huyền, Cặp bồ với
ma). Với người chiến sĩ văn công thì cô gái áo lục như một tấm bùa hộ mệnh,
một cảm hứng nghệ thuật đích thực nâng đỡ tâm hồn anh vượt qua những gian

- Xin bà hãy cho con được chết cùng anh ấy.
- Cô còn trẻ, đời còn dài. Cô không nên chết.
- Nhưng con sống mà không có anh ấy, thì đau khổ hơn cả cái chết.

38
Xin bà hãy cho chúng con được chết bên nhau.
Bóng ma bỗng lay động, đầu gục rũ xuống. Thương thoảng nghe như có
tiếng khóc. Rồi một làn gió bay qua mặt cô, bóng ma biến mất"
Thì ra cái quan niệm đức năng thắng số, tình yêu hóa giải hận thù vẫn còn
bảo lưu giá trị ở thế giới bên kia. Nhờ thế cõi âm không còn hoang ảo, dịu vợi mà
gần gũi, ấm áp tình người, và ma cũng không còn gợi cảm giác xa lạ hay khiếp
sợ mà lung linh trong vẻ đẹp thánh thiện rất con ngưòi, bởi "hễ ai có tình thì ma
hay người đều quý" (Cặp bồ với ma).
Nếu "ma yêu" khêu gợi lòng hướng thiện ở người đọc thì "ma báo oán" lại
là sự răn đe, cảnh tỉnh. Hai kiểu nhân vật thoáng nhìn có vẻ trái ngược nhưng lại
khá thống nhất với nhau, làm nên sự đầy dặn trong chân dung nhân vật theo quan
điểm của con người hiện đại. Bởi cũng như người sống, nhân vật ma cũng tồn tại
song hành hai thái cực tình cảm "biết căm thù và biết yêu thương".
Nếu như trong văn xuôi truyền thống, hầu hết các "ma yêu" đều là nữ thì
văn xuôi hôm nay lại dành một vị trí khá trang trọng cho phái mạnh, đặc biệt là
những người lính từ giã cõi đời khi tóc còn rất xanh. Thắng tham dự những phiên
chợ rằm dưới gốc dâu cổ thụ cũng chỉ với mục đích dùng tiếng sáo trầm bổng,
mê hoặc để dẫn gọi người yêu; anh lính tên Dương đêm đêm vẫn hiện về để được
"nhìn đắm đuối vào đôi mắt Mai", để những ngón tay cứ vô thức "run bần bật"
trong bàn tay người tình (Thần Đất). Với Hiền, tình yêu của người đã khuất, như
lời chị - "nâng đỡ tâm hồn côi cút của tôi trên sa mạc cuộc đời" (Tiếng rừng).
Tương tự như thế, tình yêu lẫn trong tình đồng chí, đồng đội của Thanh là ánh
sáng hướng đạo cho Ngọc và Mĩ thoát khỏi họng súng của kẻ thù (Đốm lửa).

39

nguôi về lẽ sống, về cái đẹp vụt qua như ánh sao băng giữa cuộc đời này.
Cũng là kiểu nhân vật siêu thực như ma nhưng văn xuôi hôm nay ít đề
cập đến hình tượng quỷ. Trong số 53 truyện xây dựng kiểu nhân vật này, quỷ chỉ
có 4 truyện, chiếm 7,5%. Họ là những sứ giả của Diêm phủ xuất hiện trong tác
phẩm chỉ như chất phụ gia quan trọng để nhà văn tái tạo kiểu con người dục vọng
- những nô lệ bị đồng tiền, danh lợi làm méo mó, quái dị cả nhân tính lẫn nhân
hình.
Người đọc sẽ bắt gặp ở những truyện có kiểu nhân vật này một môtip khá
quen thuộc trong văn xuôi kì ảo thế giới: môtip kí giao kèo (hoặc bán linh hồn,
lương tâm) với quỷ sứ (chẳng hạn một số tác phẩm của Balzac như Miếng da lừa,
Thuốc trường sinh, Đá, Tấm bùa ). Là kẻ mua lương tâm nên quỷ xuất hiện
trong truyện với tư thế của một thương gia chính hiệu: "dáng vẻ phong lưu đường
bệ lắm" (Trái đắng - Nguyễn Minh Dậu), "cặp mắt ( ) cân đối đến lạ kì, như
luôn luôn ở thế cân bằng trên một chiếc cân tiểu li ( ) Ở vị trí của cái xương cụt
không hề có một cái đuôi của quỷ sứ", bàn chân cũng "là một bàn chân người,
không có bộ móng guốc như chân dê", "không hề có đầu một cái sừng nào nhú
lên cả" (Ai là quỷ dữ? - Hồ Anh Thái). Tự xưng là Quỷ Vô thường thì cũng chỉ
"trùm kín mình từ đầu tới chân bằng một chiếc áo khoác màu tối", thế thôi (Giữa
trần gian và địa ngục). Nghĩa là tuyệt nhiên không có một chút dấu hiệu nào của
quỷ. Vậy quỷ dữ là ai? Lần theo diễn tiến hai cuộc bán lương tâm kì quặc của hai
nhân vật "hắn" và ông Tô Lệch trong Trái đắng và Ai là quỷ dữ ta sẽ phần nào
giải mã được điều bí ẩn này:

41
*Quá khứ của kẻ bán lương tâm: Hắn có "thói quen thấy mình là vua mỗi
khi có đồng tiền trong tay"/ Tô Lệch "là kẻ vô lương tâm", "gây nên nỗi thống
khổ cho đồng nghiệp và dân chúng".
*Tình trạng hiện tại của người bán lương tâm: thất nghiệp, ăn bám vợ/
Hoàn toàn nghỉ việc, đang ngồi chờ làm nốt một số thủ tục để về hưu.
*Diễn biến của quá trình bán lương tâm: Qua hai công đoạn:

- kẻ mua lương tâm - chỉ có ý nghĩa tượng trưng, là "vật truyền dẫn" để nhân vật
nhanh chóng bộc lộ cái bản chất đích thực của mình.
Việc xây dựng kiểu nhân vật này cho thấy sự kết hợp thú vị giữa Đông và
Tây, truyền thống và hiện đại (môtip bán linh hồn cho quỷ dữ, chi tiết hóa điên
và lẩm bẩm "ba - bảy - xì" của Gherman trong Con đầm pích (Puskin) và quan
niệm của Đumbatze về sức nặng của linh hồn so với thể xác trong tiểu thuyết
Quy luật của muôn đời ). Riêng môtip bán linh hồn cho quỷ dữ của văn học
phương Tây, khách quan mà nói, một khi vào Việt Nam cũng đã "nhập gia tùy
tục": Nó chỉ giữ vai trò thứ yếu, một đường viền bắt mắt, vì cốt lõi của vấn đề
trong những câu chuyện này vẫn là những quan niệm ngàn đời của ông cha được

43
tác giả của Truyền kì mạn lục nêu lên từ mấy trăm năm trước: "Thanh lòng không
bằng ít dục, dục nếu yên lặng thì lòng trống rỗng mà điều thiện sẽ vào, khí bằng
phẳng mà cái lí sẽ thắng, tà quỷ còn đến quấy nhiễu làm sao được" [4]. Hay nói
như Kim Ba của thời Tiền chiến thì "ma là bởi lòng tà mà có". Trong thời hiện
đại khi không ít giá trị bị đảo lộn bởi đồng tiền và quyền lực, cái xấu và cái ác lẫn
lộn thì sự gặp gỡ này cũng đã làm mới hoá những vấn đề đã cũ, tạo ra sức nặng
và tính cấp thiết trong tiếng kêu cảnh báo của văn xuôi hôm nay.
3. Khác với văn học dân gian Việt Nam và quan niệm mang nặng lí tính ở
phương Tây, ở đó ma quỷ luôn luôn đồng hành với cái xấu, cái ác (xấu như ma,
ác như ma, ác quỷ, quỷ dữ ), trong văn xuôi hôm nay, xuất phát từ bản chất của
nhân vật mà chúng tôi vừa đề cập, thế giới ma (quỷ) cũng chẳng khác thế giới
người. Ở đó cũng tồn tại cả hai mặt thiện và ác với đầy đủ những gương mặt,
đẳng cấp: có ma quyền thế hống hách, ma xun xoe bợ đỡ cấp trên, ma khiếp
nhược nhún nhường, ma tốt bụng hay giúp đỡ ma mới v.v (Nghĩa địa xóm
chùa). Điều này cũng bắt gặp trong Cặp bồ với ma với sự hiện diện đủ đầy mọi
giai tầng, lứa tuổi, hằn sâu bao số phận, cảnh đời: "Ma trẻ con, long tong đứa nọ
chạy theo đứa kia, dồng dồng một lũ", "ma hau háu cặp mắt nịnh, ma đỏ vằn cặp
mắt tình dục, ma hụt hơi vì tàn tạ xác thịt, ma người tanh lợm mùi tiền, ma mặt

của môi trường, thời đại. Điều này góp phần mang lại sự mới mẻ, phong phú và
dân chủ của đời sống văn học những năm gần đây. Bên cạnh những đặc điểm về
mặt 'huyết thống", nhân vật ma trong văn xuôi hôm nay vẫn có những đặc trưng
riêng trong chân dung, tính cách, kiểu loại và là những tín sứ mang thông điệp
nghệ thuật tích cực của người viết.

THE GHOSTS IN VIETNAMESE CURRENT PROSE
Bui Thanh Truyen
College of Pedagogy, Hue University
SUMMARY
A part of powerfut development of the current ghost stories has inherited
and continued the tradition of nation and affects of the environment and the age
which were added to that. This has taken part in fresh, rich and democratic
points in the literature life in recent years. Beside characteristics of blood - line,
the ghosts in prose of today still have private specific traits in potraits, traits,
types ect. and they are messengers who bring active art message from authors.
46