9

THỜI GIAN KỲ ẢO TRONG LIÊU TRAI CHÍ DỊ
Nguyễn Thị Tịnh Thy
Trường Đại học Sư phạm, Đại học Huế

Là sản phẩm của trí tưởng tượng phong phú vào loại bậc nhất trong dòng
truyện kỳ ảo thế giới, thời gian của Liêu Trai chí dị cũng đầy chập chờn mê
hoặc như bất kỳ một yếu tố nghệ thuật nào của tác phẩm. Vừa là khách thể, vừa
là chủ thể, vừa là công cụ nhưng đồng thời cũng vừa là sản phẩm, thời gian đã
góp phần làm nên chủ đề tác phẩm. Dung chứa các yếu tố đặc biệt, phi thường,
khác lạ, siêu nhiên trong gần 500 thiên truyện ngắn mà Bồ Tùng Linh xem là "sự
nghiệp hồ quỷ" của mình, thời gian kỳ ảo của Liêu Trai với tiết thanh minh, đêm
và thời gian siêu tự nhiên là một phương tiện tổ chức có hiệu quả trong việc
khám phá và phản ánh nội dung xã hội - lịch sử rộng lớn.
Không là năm, không là tháng, không là ngày, trong hành trình miên viễn
của mình, thời gian sự kiện của Liêu trai chí dị vỗ vào tất cả những bến bờ hư
huyễn và lắng lại trong cảm thức của người đọc bằng những hình tượng thời gian
đậm chất kỳ ảo: tiết thanh minh, đêm và thời gian siêu tự nhiên. Ba kiểu thời gian
này chuyên chở biết bao điều hoang đường, huyễn hoặc để rồi neo đậu trên bến
bờ hiện thực ấm nồng hơi thở của nhân tình, nhân tính, nhân sinh. Mỗi một kiểu
thời gian mang một chức năng khác nhau, chúng vừa là đối tượng vừa là phương
tiện nghiên cứu trong hành trình “giải mã" Liêu Trai.
1. Xuất hiện trong 8 truyện, tiết thanh minh là nét cọ đầu tiên trong bức
tranh thời gian kỳ ảo của Bồ Tùng Linh:

10
Thanh minh trong tiết tháng ba
Lễ là tảo mộ hội là đạp thanh
(Nguyễn Du - Truyện Kiều)

vào cuộc chơi của con người. Giữa nghĩa địa mênh mông hương khói, trong vô
số những gương mặt khóc cười ai là người, ai là ma, ai là thực, ai là ảo? Mọi ranh
giới đều đã bị "nhòe hóa" khi thời gian trở thành giao điểm của những cuộc đối
thoại âm dương.
2. Là hình tượng thời gian chiếm tỉ lệ cao nhất: 151/ 445 truyện, có thể
nói, đêm là kiểu thời gian đặc hữu đã mang lại vẻ đẹp lung linh diễm ảo cho Liêu
Trai. Từ lúc hoàng hôn dần buông cho đến khi hừng đông ló dạng, con người đời
thường, cuộc sống đời thường đang yên giấc thì lúc đó, có một cuộc sống khác
đang quẫy mình, đang chiếm hữu thế giới của bóng đêm. Đêm, sân khấu cuộc đời
tạm buông màn, sân khấu Liêu Trai lại lên đèn, bừng dậy một thế giới kỳ ảo với
biết bao chuyện hoang đường, kỳ quái của ma quỷ, thần tiên, hồ ly và cả của con
người. Tình yêu, sự thù hận, ảo mộng công danh và trăm trăm ngàn ngàn những
điều quái dị khác thách thức những đầu óc duy lý thông thường cứ chao liệng
trong đêm.
Nghe gà gáy tìm đường lánh ẩn
Lặn mặt trời lẩn thẩn tìm ra
Đó là khoảng thời gian mà tiên nữ giáng trần, cỏ cây hoa lá, cái kiến con
ong, hồ ly đắc luyện hay hồn ma trinh nữ hiện lên trong hình hài của những
thiếu nữ xinh đẹp, khát tình, lang thang kiếm tìm tình yêu.

12
Bạch Thu Luyện trong truyện cùng tên là nàng tiên cá trông coi sông
nước, thuyền bè đất Sở, đêm đêm lén nghe chàng thư sinh Mộ Thiềm Cung ngâm
thơ rồi đem lòng tưởng nhớ đến nỗi bỏ cả ăn ngủ. Rồi tiếp đến là những hẹn hò
yêu đương nồng cháy, "lấy tiếng ngâm thơ làm dấu hiệu gặp nhau". Đến khi lâm
trọng bệnh sắp chết, nàng lại trăn trối rằng: "Nếu thiếp chết thì đừng chôn, cứ
đúng các giờ mão, ngọ, dậu lại ngâm một lần bài thơ Đỗ Phủ mộng thấy Lý
Bạch, thì thây vẫn không nát". Cuối cùng, chính tình yêu của Mộ Thiềm Cung và
tình yêu thơ của cả hai người đã giúp Bạch Thu Luyện phục sinh, sống tiếp phần
đời còn lại với chồng trên miền sông nước của đất Sở.

phụ nữ (Con trai người lái buôn, Người yêu quái, Thần ngũ thông, Anh
chàng họ Thân ), gian dâm (Yến Chi, Xử kiện )
Cái ác được ảo hóa - thế lực trong bóng tối - đã trỗi dậy trong đêm, mượn
bóng đêm để làm điều phi nhân bất nghĩa. Nhà văn Bồ Tùng Linh đã phơi bày tất
cả mánh khóe, bản chất quỷ trong người của bọn ác nhân đội lốt yêu quái để
người đời cảnh giác với "xã hội đen".
Với những ước mơ tưởng như không bao giờ trở thành hiện thực của
người dân lương thiện, đêm lại là phép nhiệm màu biến điều không thể thành có
thể. Đêm giúp người đã chết về thăm thân quyến, về dạy học cho con đến lúc
trưởng thành, về ân ái với vợ đến lúc có con để vợ khỏi cô quạnh mới ra đi vĩnh
viễn (Châu Nhi, Phán quan họ Lục, Tượng đất ) Tinh thần nhân văn cao cả
kết hợp với bút pháp kỳ ảo đã tạo nên những cuộc đoàn tụ âm dương trong tác
phẩm, xoa dịu nỗi đau khổ lớn nhất của loài người là tử biệt sinh ly.
Còn vô vàn điều kỳ quái đến kinh người xảy ra trong đêm của Liêu Trai.
Đêm có thể biến ngôi mộ cổ, mái nhà tranh, khu vườn hoang thành lầu gác
nguy nga sáng trưng đèn đuốc (Hồ gả con, Huệ Phương, Tiêu Thất Nương ).

14
Cũng trong đêm, cá đã thành tinh biến thành người kéo nhau lên hồ Động Đình
chơi đá cầu (Uông Sĩ Tú); ma quỷ, thần tiên đều lên cõi trần yến ẩm, ca hát (Tửu
lệnh ma, Tú tài họ Quách); ma đến nhà người học đàn (Hoạn Nương); người
xuống mộ dạy chư cho ma, xuống âm phủ làm nhân chứng cho Diêm vương xét
xử (Hoạn Nương, Diêm vương chết); đức Quan Thánh xuống trị kẻ ác (Đổng
công tử); tiên giáng trần trị bệnh cho người (Thượng tiên); người sai khiến quỷ
làm nô lệ (Sai quỷ, Yêu thuật); ma quỷ ẩn hiện (Phun nước, Giữa sông); xác
chết sống lại (Xác chết biến động, Nhậm Chân, Dã cẩu) Đầy rẫy những điều
quái đản, lạ lùng của trên trời dưới đất, sơn cùng thủy tận đã xuất hiện trong đêm.
Xương khô dưới mồ, vịt lội trong ao, ngọn đèn dải lụa, rồng rắn chim chuột, chén
trà bát thuốc tất tần tật đều có thể trở thành yêu quái.
Theo quan niệm dân gian, dương là ngày, âm là đêm; dương là cõi sống,

đều có kết cấu đảo ngược về thời gian. Truyện diễn tiến theo dòng hồi cố của
nhân vật, vì vậy sự việc diễn ra trước lại được kể sau và ngược lại. Ví dụ: Uông
Khả Thụ trong truyện cùng tên có thể nhớ cả việc ba kiếp. Kiếp 1 là người (tú
tài), kiếp 2 là ngựa, kiếp 3 là người (trẻ con), kiếp 4 là người (Uông Khả Thụ).
Nếu theo trật tự thời gian tuyến tính thì kiếp 1 phải được kể trước, nhưng do nhân
vật tự kể lại tiền thân của mình nên có sự xáo trộn, kiếp 4 lại được kể trước. Như
vậy, thời gian kỳ ảo đã thực sự chi phối kết cấu mặc dù tác giả dân gian và nhà
văn Bồ Tùng Linh không cố tình đảo lộn trật tự thời gian của truyện. Khi cho
nhân vật tự kể về quá khứ của mình, điểm nhìn nghệ thuật sẽ di chuyển từ người
kể chuyện "thượng đế" sang nhân vật, dẫn đến sự phá vỡ trật tự tuyến tính về thời
gian - một hình thức đặc trưng của chuyện kể trung đại. Tuy nhiên, sự phá vỡ trật
tự thời gian cũng như kết cấu truyện chỉ mới dừng ở mức "thô sơ", "tự phát",
xuất phát từ mục tiêu tuần túy về mặt nội dung chứ chưa phải là một kiểu đột phá
trong thi pháp kết cấu truyện.

16
Bên cạnh ước mơ về sự trường sinh bằng cách luân hồi từ kiếp này sang
kiếp khác, thời gian siêu tự nhiên còn thể hiện khát vọng trẻ mãi không già, thoát
ra khỏi quy luật sinh - lão - bệnh - tử nghiệt ngã của thời gian. Hoạn Nương trong
truyện cùng tên qua đời đã 100 năm nhưng vẫn còn tươi nguyên vẻ diễm lệ thanh
xuân của tuổi mười bảy, mười tám. Người vợ hiền trong Bạch Vu Ngọc "tuổi đã
ngoài năm mươi mà trông như là người đôi mươi". Quỳnh Hoa trong truyện
Nhạc Trọng "gần bốn mươi tuổi, vẫn yểu điệu như độ hai mươi". Trương Ư Đán
(Con gái Lỗ công), tuổi đã năm mươi nhưng được Phật Bà hóa phép cải lão hoàn
đồng trẻ lại như hồi mới mười lăm, mười sáu để đẹp đôi với Lỗ tiểu thư khi nàng
đầu thai vào nhà họ Lỗ, thực hiện lời đính ước từ kiếp trước với nàng.
Thời gian ở cõi thần tiên trong Liêu trai cũng là một hình tượng đậm chất
kỳ ảo. Thời gian tiên cảnh có đặc điểm là trôi chậm, kéo dài, bất biến, trái ngược
hẳn với thời gian vùn vụt như "bóng câu qua cửa sổ" của trần gian. Cao Ngọc
Thành trong truyện Tiên ăn mày chỉ một khoảnh khắc lạc vào cõi tiên nhưng khi

(*) Nguyễn Khắc Phi, Trần Đình Sử, Về thi pháp thơ Đường, NXB Đà
Nẵng, 1997, tr. 18
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Dư Quán Anh, Tiền Chung Thư, Phạm Ninh (Chủ biên). Lịch sử văn
học Trung Quốc (2 tập), NXB Giáo dục (1997)
2. Nguyễn Huệ Chi. Bồ Tùng Linh và bộ sách Liêu Trai chí dị, Liêu Trai
chí dị tập1, NXB văn nghệ tp HCM (1999)
3. Trần Xuân Đề. Tiểu thuyết cổ điển Trung Quốc, NXB Giáo dục (1998)

18
4. Nguyễn Thị Bích Hải. Thi pháp thơ Đường, NXB Thuận Hóa. (1996)
5. Nguyễn Khắc Phi, Lương Duy Thứ. Văn học Trung Quốc, 2 tập, NXB
Giáo dục (1987, 1988)
6. Nguyễn Khắc Phi, Trần Đình Sử. Về thi pháp thơ Đường, NXB Đà
Nẵng (1997) 18
7. Bùi Thanh Truyền. Nghệ thuật kỳ ảo trong văn xuôi đương đại Việt
Nam - Luận văn thạc sĩ ngữ văn, Trường Đại học sư phạm, Đại học
Huế (2001)
8. Trần Thị An. Yếu tố thời gian trong truyền thuyết dân gian, Tạp chí
văn học (5), (2000) 65 - 73
9. Đ. X. Li-kha-chốp. Thời gian nghệ thuật của tác phẩm văn học, Tạp
chí văn hóa nghệ thuật, (1998) 60 - 65

THE FANTASTIC TIME IN LIAO CHAI CHIH I
Nguyen Thi Tinh Thy
College of Pedagogy, Hue University

SUMMARY
As a product of the most fertile imagination of fantastic story of the world,
time like every other art factor in Liao Chai chih i is also extraordinary and