i

LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Tất cả
những số liệu sử dụng trong luận văn này là hoàn toàn trung thực và chưa có
tác giả nào công bố.
Tác giả

Nguyễn Xuân Nam


ii

LỜI CẢM ƠN
Luận văn thạc sĩ khoa học lâm nghiệp được hoàn thành theo chương trình
đào tạo cao học khóa 18 tại Trường đại học Lâm nghiệp.
Hoàn thành bản luận văn này, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành và
sâu sắc đến TS. Phạm Thanh Huyền - người đã trực tiếp hướng dẫn, dìu dắt
và giúp đỡ tôi trong suốt quá trình triển khai nghiên cứu và hoàn thành đề tài.
Tôi xin chân thành cảm ơn Ban giám hiệu Trường Đại học Lâm nghiệp
Việt Nam, Xuân Mai – Hà Nội, khoa Sau đại học Trường Đại học Lâm
nghiệp đã tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong suốt quá trình học tập và
nghiên cứu.
Tôi cũng muốn bày tỏ lời cảm ơn chân thành tới sự quan tâm, giúp đỡ
nhiệt tình, tạo điều kiện của Ban lãnh đạo Viện Dược liệu, cùng sự giúp đỡ
của các đồng nghiệp trong cơ quan, đặc biệt là PGS.TS. Nguyễn Văn Tập,
ThS. Lê Thanh Sơn, ThS. Nguyễn Quỳnh Nga, CN. Phan Văn Trưởng, CN.
Hoàng Văn Toán, KTV. Nguyễn Văn Dân, KTV Lê Thành Nam - Khoa Tài
nguyên dược liệu trong quá trình thu thập mẫu, dữ liệu và triển khai nghiên
cứu để tôi hoàn thành bản luận văn này.
Cuối cùng, tôi xin bày tỏ tình cảm biết ơn đến người thân trong gia đình

1.2.4. Về bảo tồn, khai thác và phát triển ................................................... 7
Chương 2. MỤC TIÊU, ĐỐI TƯỢNG, PHẠM VI, NỘI DUNG VÀ
PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU................................................................... 10
2.1. Mục tiêu nghiên cứu ............................................................................. 10
2.1.1. Mục tiêu tổng quát .......................................................................... 10
2.1.2. Mục tiêu cụ thể ................................................................................ 10
2.2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ........................................................ 10
2.2.1. Đối tượng nghiên cứu ..................................................................... 10
2.2.2. Phạm vi nghiên cứu ........................................................................ 10
2.3. Nội dung nghiên cứu ............................................................................. 11


iv

2.3.1. Nghiên cứu đặc điểm sinh học ........................................................ 11
2.3.2. Nghiên cứu nhân giống Đảng sâm ................................................. 11
2.3.3. Triển khai trồng Đảng sâm ............................................................. 12
2.4. Phương pháp nghiên cứu ...................................................................... 12
2.4.1. Phương pháp kế thừa tài liệu.......................................................... 12
2.4.2. Phương pháp nghiên cứu thực vật .................................................. 13
2.4.3. Phương pháp nhân giống................................................................ 13
2.4.4. Phương pháp nghiên cứu nhân trồng ............................................. 14
2.5. Phương pháp phân tích số liệu .............................................................. 14
Chương 3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU ........................................................... 15
3.1. Đặc điểm sinh học ................................................................................. 15
3.1.1.Về thực vật ....................................................................................... 15
3.1.1.1. Xác định tên khoa học ……………………………………………...15
3.1.1.2. Đặc điểm hình thái …………………………………………………16
3.1.2. Đặc điểm sinh thái .......................................................................... 17
3.1.2.1. Môi trường cây mọc ………………………………………………..17


Giải nghĩa

Từ viết tắt
CT

Công thức

ĐC

Đối chứng

HNPI

Phòng tiêu bản (Khoa Tài nguyên dược liệu – Viện Dược liệu)

IBA

Indole Acetic Acid

NAA

Naphthyl Acetic Acid


vii

DANH MỤC CÁC BẢNG

TT


Ảnh hưởng của các loại chất điều hòa sinh trưởng đến khả năng phát
sinh chồi, tỷ lệ ra chồi, và tỷ lệ ra rễ của hom thân Đảng sâm
Ảnh hưởng của các loại chất điều hòa sinh trưởng đến khả năng
phát sinh chồi, tỷ lệ ra chồi, và tỷ lệ ra rễ của đầu củ Đảng sâm
Sự sinh trưởng và phát triển của Đảng sâm sau 3 tháng trong
vườn ươm
Kết quả theo dõi các chỉ tiêu sinh trưởng phát triển của Đảng
sâm sau 3 tháng trồng

33

35

40

47


viii

DANH MỤC CÁC HÌNH
TT

Tên hình

Trang

3.1


Cây tái sinh từ đoạn thân

27

3.7

Cây đang mang quả chín

29

3.8

Quả chín sau khi thu hái

30

3.9

Hạt Đảng sâm

30

3.10 Hom Đảng sâm sau khi cắt

32

3.11 Luống giâm hom Đảng sâm

32


Địa điểm trồng Đảng sâm ở xã Măng Cành, huyện KonPlong, tỉnh
Kon Tum

3.20 Triển khai trồng Đảng sâm
3.21

Tốc độ tăng trưởng chiều cao của Đảng sâm sau 3 tháng trồng tại
xã Măng Cành, huyện Kon Plong, tỉnh Kon Tum

46
46
48


1

ĐẶT VẤN ĐỀ
Đảng sâm (Codonopsis javanica (Blume) Hook.f. &Thomson) là cây
thuốc quí thuộc họ Hoa chuông – Campanulaceae, được dùng trong y học cổ
truyền Trung Quốc và Việt Nam,… Vị thuốc Đảng sâm có tác dụng gần như
Nhân sâm, được dùng trong các trường hợp tỳ vị suy yếu, thiếu máu do mới
ốm dậy; chữa đau dạ dày, ho, viêm thận, nước tiểu có albumin.... Ngoài ra,
ngọn và lá có thể làm rau ăn được [4]. Vị thuốc Đảng sâm đã được đưa vào
Dược điển Việt Nam [19].
Ở Việt Nam, Đảng sâm phân bố tương đối rộng ở nhiều tỉnh miền núi
như Lai Châu, Lào Cai, Hà Giang, Cao Bằng, Hòa Bình, Thanh Hóa, Nghệ
An, Quảng Nam (núi Ngọc Linh), Kon Tum (KonPlong), Lâm Đồng (Đà
Lạt)... [4].
Do có giá trị sử dụng và kinh tế cao nên Đảng sâm đã bị khai thác liên
tục trong nhiều năm và trở nên cạn kiệt. Từ nhiều năm nay loài cây này có tên

Codonopsideae, thuộc phân họ Cyanathoideae, họ Campanulaceae, bộ
campanulales, dưới lớp Asteranae, lớp Magnoliophyta, trong nghành
Magnoliopthyta [21].
Chi Codonopsis Wall. ex Roxb., thuộc họ Campanulaceae trên thế giới
gồm có 60 loài, phân bố chủ yếu ở vùng cận nhiệt đới và ôn đới ấm châu Á
như: Trung Quốc, Đài Loan, Mianma, Ấn Độ, Lào, Indonexia, Nhật Bản...
Ở châu Á, chi Codonopsis Wall. ex Roxb., có 42 loài phân bố trong đó,
Trung Quốc có 40 loài, trong số này có 24 loài đặc hữu [30]. Ở Đông Nam Á
và Hymalaya. Chi Codonopsis Wall. ex Roxb., có 3 loài [31].
Đảng sâm, Codonopsis javanica (Blume) Hook. f. & Thomson, có phân
bố ở một số nước như: Ấn Độ, Mianma, Trung Quốc, Lào, Indonexia [3].
Năm 2007, Tzu-Chao Lin và cộng sự đã xác định trình tự vùng ITS để
đánh giá mối quan hệ di truyền của 6 loài thuộc chi Đảng sâm ở Trung Quốc,
trong đó có loài C. javanica. Đồng thời các tác giả cũng đã xây dựng được
cây quan hệ di truyền giữa các loài phục vụ công tác phân loại [8]. Hiện nay,
với sự phát triển của khoa học công nghệ, ngoài các chỉ thị hình thái và hóa
học người ta còn sử dụng chỉ thị ADN để phục vụ công tác phân loại.
Đảng sâm là loại dược liệu có tiềm năng nên một số loài thuộc chi
Codonopsis đã được trồng trên qui mô lớn ở Trung Quốc.


4

1.1.2. Về thành phần hóa học
Trong rễ củ đảng sâm có các thành phần chính là đường, chất béo và
saponin [8]. Tuy nhiên do Đảng sâm là cây thuốc sử dụng trong Y học cổ
truyền Phương Đông nên loài này còn ít được nghiên cứu về thành phần hóa
học.
1.1.3. Về tác dụng dược lý
Rễ Đảng sâm (C. javanica) được sử dụng trong Y học cổ truyền để điều


Năm 2002, Hoàng Minh Chung và cộng sự đã thu thập một số mẫu
Đảng sâm tại Sa Pa – Lào Cai, xác định tên khoa học là Codonopsis javanica
(Blume) Hook. f. & Thomson
Đảng sâm Codonopsis javanica (Blume) Hook.f. &Thomson, là dây leo
nhỏ, sống nhiều năm, leo bằng thân quấn. Có rễ (củ) hình trụ, màu ngà vàng,
có thể phân nhánh, thân leo có thể dài đến 1m, màu xanh hay phớt tím hồng,
có lông nhỏ ở ngọn non sau nhẵn. Lá mọc đối, ít khi mọc so le, có cuống ;
phiến lá hình tim, dài 3-8cm, rộng 2-4cm, gốc lá chia 2 thùy tròn, đầu hơi
nhọn, mép hơi lượn sóng hoặc có răng cưa tù.
Hoa mọc riêng ở kẽ lá, có cuống dài 2-3cm: 5 lá đài thuôn hẹp màu
xanh hoặc hơi phớt tía; tràng hình chuông, màu trắng, có các gân màu tía, đầu
xẻ thành 5 thùy, họng màu tím đen; 5 chỉ nhị. Bầu có 5 ô; núm nhụy ngắn, tồn
tại ở quả.
Mùa hoa, quả từ tháng 9 – 12. Quả nang gần hình cầu, khi chín màu tím
đen, hạt nhiều, màu vàng nâu.Toàn thân có nhựa mủ trắng, tái sinh tự nhiên từ
hạt. [19].
1.2.2. Về thành phần hóa học
Trong rễ Đảng sâm có đường, saponin, acid amin và chất béo. Ngoài ra,
bước đầu xác định có Ca, Mg, Fe, Zn, Mn, Cu trong Đảng sâm sống và chế
của Việt Nam [8, 9, 19]. Đã xác định chỉ số bọt, chỉ số phá huyết, hàm lượng
saponin và sự khác nhau giữa sắc ký đồ của Đảng sâm sống và Đảng sâm chế.
Chỉ số bọt của mẫu sống là 8 và mẫu chế là 5,7. Chỉ số phá huyết của mẫu


6

sống là 5,7 còn mẫu chế là 4,4. Hàm lượng saponin của mẫu sống là 3,12 ±
0,08% và mẫu chế là 1,49 ± 0,03% [4, 10, 11].
Đảng sâm đã được mô tả trong Dược điển Việt Nam 2 tập 3. Theo

tác giả đều cho rằng trong Đảng sâm có một hoặc hai chất có ảnh hưởng tới
huyết cầu.
- Ảnh hưởng đối với huyết áp
Tiêm mạch máu dung dịch Đảng sâm 20% (chiết xuất bằng nước và
bằng rượu) cho thỏ và chó đánh mê, đều thấy hạ huyết áp. Các tác giả có tiêm
dung dịch 4,8% glucoza để đối chứng thì không thấy hạ huyết áp, do đó cho
rằng hiện tượng gây hạ huyết áp không liên quan đến thành phần đường trong
Đảng sâm. Các tác giả cho rằng hiện tượng hạ huyết áp là do giãn mạch ngoại
vi, Đảng sâm còn có tác dụng ức chế hiện tượng cao huyết áp do adrenalin
gây ra, nếu lượng adrenalin tiêm thấp, hiện tượng ức chế càng mạnh.
1.2.4. Về bảo tồn, khai thác và phát triển
Theo các tài liệu đã công bố, nhiều năm nay Đảng sâm bị khai thác bừa
bãi nên nguồn Đảng sâm tự nhiên cạn kiệt. Việc khai thác chủ yếu do người
dân địa phương vào rừng thu thập (vào khoảng tháng 2 – 4 hàng năm). Sau đó
Đảng sâm được bán ngay tại các chợ địa phương hoặc người thu mua.
Theo kết quả điều tra khảo sát thực tế ở tỉnh Sơn La, tại Trung tâm
nghiên cứu phát triển sản xuất kinh doanh dược liệu ở huyện Thuận Châu
hàng năm thu mua được khoảng 6 tấn khô (khoảng 30 tấn tươi).
Do khai thác quá mức nên từ nhiều năm nay Đảng sâm là cây thuốc có
nguy cơ bị tuyệt chủng, có tên trong Sách Đỏ Việt Nam (1996 và 2007) [2],
và Danh lục đỏ cây thuốc Việt Nam (1996, 2001 và 2006) [3]. Đồng thời cũng
có tên trong Nghị định số 32/2006/NĐ – CP của Chính phủ (30/3/2006) nhằm
tăng cường quản lý bảo vệ.


8

Đảng sâm được xếp Mức phân hạng: mức sắp bị nguy cấp – VU (Sách
Đỏ Việt Nam 1996 và 2007); mức nguy cấp – EN (Danh lục Đỏ cây thuốc
Việt Nam (2006).

thuốc Sa Pa để bước đầu đánh giá về đặc điểm sinh học và khả năng nhân
giống. Kết quả bước đầu cho thấy việc nhân giống và trồng Đảng sâm là hoàn
toàn có triển vọng.
Ở Việt Nam, nhiều tài liệu nghiên cứu cho thấy cây Đảng sâm là cây
bản địa có nhiều tác dụng, vốn đã rất quen thuộc với người dân miền núi. Tuy
nhiên những nghiên cứu về cây Đảng sâm còn khá ít, mới chỉ tập trung vào phân
loại, mô tả hình thái, hầu như chưa có công trình nào nghiên cứu một cách có hệ
thống về đặc điểm sinh lý, sinh thái, nhân giống và kỹ thuật gây trồng.


10

Chương 2
MỤC TIÊU, ĐỐI TƯỢNG, PHẠM VI, NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP
NGHIÊN CỨU
2.1. Mục tiêu nghiên cứu
2.1.1. Mục tiêu tổng quát
Góp phần bảo tồn và phát triển loài Đảng sâm tại xã Măng Cành, huyện
KonPlong. tỉnh Kon Tum
2.1.2. Mục tiêu cụ thể
- Xác định được các đặc điểm sinh học và khả năng nhân trồng của cây
Đảng sâm (Codonopsis javanica (Blume) Hook. f. &Thomson)
- Xây dựng được hướng dẫn kỹ thuật nhân giống Đảng sâm phục vụ
công tác bảo tồn và phát triển.
- Tổng kết kinh nghiệm gây trồng Đảng sâm.
2.2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
2.2.1. Đối tượng nghiên cứu
Cây Đảng sâm Codonopsis javanica (Blume) Hook.f. &Thomson
Thuộc họ Hoa chuông (Campanulaceae).
2.2.2. Phạm vi nghiên cứu

- Lựa chọn được hom thân, đầu củ và chất điều hòa sinh trưởng để nhân
giống đạt hiệu quả cao.
2.3.1.2. Nhân giống hữu tính
-Tiến hành thu thập hạt giống, xử lý và triển khai thí nghiệm gieo hạt.
- Số lượng hạt gieo: 1000 hạt
- Xác định trọng lượng 1000 hạt, mô tả hạt.


12

- Triển khai thí nghiệm nhân giống hữu tính bằng hạt trên giá thể là cát
hoặc đất
- Theo dõi, đánh giá các chỉ tiêu sinh trưởng của cây con: thời gian nảy
mầm, tỷ lệ sống, ..
2.3.3. Triển khai trồng Đảng sâm
2.3.2.1. Khảo sát lựa chọn vùng trồng
- Điều tra khảo sát lựa chọn vùng trồng thích hợp với điều kiện sinh
thái của Đảng sâm: độ cao, khí hậu, chọn đất, làm đất,...
- Diện tích trồng: 1ha.
- Mật độ trồng: 125.000c/ ha. (cự ly: 40 x 20cm)
- Thời vụ trồng: tháng 6-7
- Cây giống: từ hạt hoặc từ đầu củ hoặc từ hom thân
2.3.2.2. Theo dõi sự sinh trưởng phát triển
- Đánh giá các chỉ tiêu sinh trưởng phát triển: chiều cao của cây, thời
gian ra hoa, quả, tàn lụi,..
- Bước đầu đề xuất kỹ thuật trồng Đảng sâm tại xã Măng Cành, huyện
Kon Plong, tỉnh Kon Tum.
2.4. Phương pháp nghiên cứu
2.4.1. Phương pháp kế thừa tài liệu
- Kế thừa có chọn lọc một số kết quả nghiên cứu đã công bố về thực vật

củ cắt có độ dài 2-3cm.
- Sử dụng chất điều hòa sinh trưởng dạng bột (IBA và NAA) với các
nồng độ khác nhau (0,5%; 1,0%; 1,5%)
- Giá thể giâm hom bằng cát
- Cắm 30 hom/ thí nghiệm, lặp lại 03 lần.
* Nhân giống hữu tính:


14

- Thu hạt giống và gieo
- Gieo hạt trên cát, hoặc trên đất
- Hạt có xử lý trước khi gieo; Hạt không xử lý, gieo trực tiếp
- Mỗi thí nghiệm gieo 1000 hạt, lặp lại 03 lần.
2.4.3.2. Phương pháp phân tích đất
- Xác định pHkcl, mùn, độ ẩm, hàm lượng nitơ tổng số, hàm lượng
phốt pho tổng số, hàm lượng kali tổng số hàm lượng kali dễ tiêu, phốt pho dễ
tiêu theo phương pháp của Viện Nông hóa Thổ nhưỡng (2012).
2.4.4. Phương pháp nghiên cứu kỹ thuật trồng
- Về cơ bản dựa theo phương pháp nghiên cứu kỹ thuật trồng cây Đảng
sâm (Codonopsis pilolusa) của Trung Quốc trong “Kỹ thuật nuôi trồng và chế
biến dược liệu” của Trung Quốc (đã dịch sang Tiếng Việt năm 1979).
- Việc bố trí thí nghiệm theo phương pháp thí nghiệm đồng ruộng của
Nguyễn Chí Thành (1976).
2.5. Phương pháp phân tích số liệu
Số liệu thu thập được xử lý bằng phần mềm Excel ứng dụng
IRRISTAT 4.0 trong Windows (2003).


15

16

Văn Toán, N09750 (HNPI): chắc chắn là Codonopsis javanica (Blume) Hook.
f. &Thomson (Syn. Campanumoea javanica Blume.) họ Hoa Chuông
(Campanulaceae) (Hình 3.1). Tiêu bản và mẫu vật được lưu giữ tại phòng tiêu
bản thuộc Khoa Tài nguyên dược liệu – Viện Dược liệu.

Hình 3.1. Tiêu bản Đảng sâm
3.1.1.2. Đặc điểm hình thái
Đảng sâm là cây thân thảo, thân leo nhỏ, sống nhiều năm, leo bằng thân
quấn (Hình 3.2). Có rễ (củ) hình trụ dài, đường kính có thể đạt 1,5 – 2cm,
phân nhánh, đầu rễ phình to, có nhiều vết sẹo lồi của thân cũ, màu ngà vàng,
thân leo có thể dài đến 2m, màu xanh hay phớt tím hồng, có lông nhỏ ở ngọn
non sau nhẵn. Lá đơn mọc đối, ít khi mọc so le, gốc hình tim, đầu nhọn, có
cuống; phiến lá hình tim dài 3 – 8cm, rộng 2 - 4cm, gốc lá chia 2 thùy tròn,
đầu hơi nhọn, mép hơi lượn sóng hoặc có răng cưa tù mặt trên xanh mặt dưới
hơi xám bạc, có lông nhỏ lúc non.
Hoa mọc riêng lẻ ở lá, có cuống dài 2-6cm; đài có 5 phiến hẹp; tràng
hình chuông màu trắng có vân màu tía, đầu xẻ thành 5 thùy; nhị 5, chỉ thị hơi
dẹt, bao phấn đính gốc. Bầu có 5 ô; núm nhụy ngắn, tồn tại ở quả.


17

Quả mọng, hình cầu, đường kính 1-2cm, có 5 cạnh mờ, đầu bẹt, phía
trên có một núm nhỏ hình nón, khi chín có màu tím đen; hạt nhỏ nhiều màu
vàng nhạt, bóng. Toàn cây có nhựa mủ trắng.
Rễ hình trụ, mọc thẳng trong đất, phía dưới thường phân nhánh, kích
thước thay đổi theo tuổi cây và nơi mọc. Rễ nạc, màu trắng ngà, giữa có lõi
gỗ, có nhựa mủ màu trắng như sữa, khi khô rễ bẻ, màu vàng nâu nhạt, mùi