ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

_________________

LÊ THỊ LAN ANH

NGHIÊN CỨU SỰ CHUYỂN ĐỔI
CHỨC NĂNG - NGHĨA TỪ VỰNG TRONG TIẾNG VIỆT
(Trên tư liệu thuật ngữ)

LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÔN NGỮ HỌC

Hà Nội - 2015


ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
_________________

LÊ THỊ LAN ANH

NGHIÊN CỨU SỰ CHUYỂN ĐỔI
CHỨC NĂNG - NGHĨA TỪ VỰNG TRONG TIẾNG VIỆT
(Trên tư liệu thuật ngữ)

Chuyên ngành: Lý luận ngôn ngữ
Mã số: 62.22.01.01

LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÔN NGỮ HỌC
CHỦ TỊCH HỘI ĐỒNG

Xin chân thành cảm ơn!


MỤC LỤC
Lời cam đoan
Mục lục ........................................................................................................................1
Danh mục các chữ viết tắt ...........................................................................................6
Danh mục các bảng .....................................................................................................7
Danh mục các hình vẽ, đồ thị ......................................................................................9
MỞ ĐẦU ..................................................................................................................10
Chương 1. TỔNG QUAN .......................................................................................16
1.1. Dẫn nhập......................................................................................................16
1.2. Tổng quan tình hình nghiên cứu liên quan ..................................................16
1.2.1. Sơ lược tình hình ....................................................................................16
1.2.2. Một số ý tưởng liên quan đến đối tượng nghiên cứu của luận án ở ngoài nước...16
1.2.3. Một số biểu hiện liên hệ ở Việt ngữ học ................................................17
1.3. Các phạm vi chức năng trong ngôn ngữ học ...............................................18
1.3.1. Những cách hiểu về chức năng ..............................................................18
1.3.2. Chức năng khái quát của ngôn ngữ .......................................................19
1.3.3. Chức năng thuộc các đơn vị ngôn ngữ ..................................................20
1.3.4. Các phong cách chức năng ngôn ngữ ...................................................21
1.4. Các quan điểm về nghĩa ..............................................................................26
1.4.1. Nhận xét sơ bộ........................................................................................26
1.4.2. Bản chất nghĩa từ vựng ..........................................................................27
1.4.3. Các loại nghĩa từ vựng của từ theo quy chiếu và theo cấu trúc - hệ
thống ......................................................................................................29
1.4.4. Về việc xác định tầng nghĩa, kiểu nghĩa chức năng thuộc từ vựng .......30
1.4.5. Phạm vi nghĩa của những đơn vị từ vựng được khảo sát ......................33
1.5. Sự chuyển đổi chức năng - nghĩa từ vựng ...................................................36
1.5.1. Mối quan hệ giữa chức năng với nghĩa từ vựng ....................................36

nhau

..........................................................................................................77

2


2.4.2.3. Nhận xét đánh giá .............................................................................83
2.5. Tiểu kết .........................................................................................................84
Chương 3. SỰ CHUYỂN ĐỔI CHỨC NĂNG - NGHĨA TRONG PHẠM VI
ĐỘNG TỪ VÀ TÍNH TỪ .......................................................................................86
3.1. Dẫn nhập .......................................................................................................86
3.2. Về từ loại động từ, tính từ tiếng Việt và sự chuyển đổi chức năng - nghĩa
của chúng trong các lĩnh vực khoa học khác nhau ..............................................86
3.2.1. Các loại động từ và sự chuyển đổi chức năng - nghĩa của động từ trong
các lĩnh vực khoa học khác nhau ......................................................................86
3.2.2. Các loại tính từ và sự chuyển đổi chức năng - nghĩa của tính từ trong
các lĩnh vực khoa học khác nhau ......................................................................90
3.3. Sự chuyển đổi đa dạng chức năng - nghĩa trong phạm vi động từ ...............94
3.3.1. Kết quả phân tích định lượng ................................................................94
3.3.1.1. Ngữ liệu về lĩnh vực khoa học tự nhiên ...........................................94
3.3.1.2. Nhận xét đánh giá .............................................................................99
3.3.1.3. Ngữ liệu về lĩnh vực khoa học xã hội và nhân văn ........................101
3.3.1.4. Nhận xét đánh giá ...........................................................................105
3.3.2. Kết quả phân tích định tính ..................................................................107
3.3.2.1. Chuyển nghĩa của thuật ngữ trong một chuyên ngành ...................107
3.3.2.2. Thuật ngữ kiêm chức năng - nghĩa trong các chuyên ngành khác
nhau

........................................................................................................109

4.2.3.2. Biểu hiện chuyển tầng nghĩa theo phương thức ẩn dụ từ vựng......132
4.2.3.3. Biểu hiện chuyển tầng nghĩa theo phương thức hoán dụ từ vựng .....134
4.2.3.4. Nhận xét đánh giá ...........................................................................136
4.3. Hệ quả của sự chuyển đổi chức năng - nghĩa từ vựng ..............................139
4.3.1. Tình trạng thuật ngữ đa nghĩa trong một ngành .................................140
4.3.2. Tình trạng thuật ngữ đa nghĩa trong nhiều ngành ..............................142
4.3.3. Kết quả đơn nghĩa thuật ngữ và đa nghĩa thuật ngữ trong các ngữ liệu
nghiên cứu .......................................................................................................145
4.3.4. Tình trạng đồng nghĩa thuật ngữ .........................................................147
4.4. Một số kiến nghị về chuẩn hóa nghĩa thuật ngữ tiếng Việt .......................148
4.4.1. Tính đơn nghĩa của thuật ngữ ..............................................................148
4.4.2. Trường hợp đồng nghĩa thuật ngữ .......................................................149
4.4.3. Trường hợp thuật ngữ đa nghĩa trong một ngành ...............................149
4


4.4.4. Trường hợp thuật ngữ đa nghĩa trong nhiều ngành..................................... 150
4.4.4.1. Đối với từ điển chuyên ngành ........................................................151
4.4.4.2. Đối với từ điển phổ thông ..............................................................152
4.5. Tiểu kết ......................................................................................................153
KẾT LUẬN ............................................................................................................155
DANH MỤC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN ĐẾN
LUẬN ÁN ...............................................................................................................159
TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................................................160

5


DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT


: Từ điển giải thích thuật ngữ Ngôn ngữ học

TĐ HHPT

: Từ điển Hóa học phổ thông

TĐ SH

: Từ điển Sinh học

TĐ TL

: Từ điển Tâm lý

TĐTN TH

: Từ điển thuật ngữ Toán học

TĐTN VH

: Từ điển thuật ngữ Văn học

TĐ Tr.H

: Từ điển Triết học

TĐ VLPT

: Từ điển Vật lí phổ thông



4.

Lê Thị Lan Anh (2011), “Một vài biểu hiện về sự chuyển đổi từ thuật ngữ
sang từ thường”, Hội thảo Quốc tế Đào tạo và nghiên cứu ngôn ngữ học ở
Việt Nam: Những vấn đề lý luận và thực tiễn, tr. 434-436.

5.

Nguyễn Tuấn Anh (2014), “Phó Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc: Không để
phụ thuộc kinh tế nước ngoài”, Báo Phụ nữ Thủ đô (25), tr. 4.

6.

Dương Trọng Bái, Vũ Thanh Khiết (2005), Từ điển Vật lí phổ thông, NXB
Giáo dục, Hà Nội.

7.

Vũ Ngọc Ban (2007), Giáo trình thực tập hoá lí, NXB Đại học Quốc gia Hà
Nội, Hà Nội.

8.

Diệp Quang Ban (chủ biên) (2010), Ngữ pháp tiếng Việt, T. 1, NXB Giáo
dục, Hà Nội.

9.

Lê Biên (1999), Từ loại tiếng Việt hiện đại, NXB Giáo dục, Hà Nội.


Nguyễn Tài Cẩn (1975a), Ngữ pháp tiếng Việt, Tiếng - Từ ghép - Đoản ngữ,
NXB Đại học và Trung học chuyên nghiệp, Hà Nội.

16.

Nguyễn Tài Cẩn (1975b), Từ loại danh từ trong tiếng Việt hiện đại, NXB
Khoa học Xã hội, Hà Nội.

17.

Chafe W. L. (1998), Ý nghĩa và cấu trúc của ngôn ngữ, bản dịch của Nguyễn
Văn Lai, NXB Giáo dục, Hà Nội.

18.

Đỗ Hữu Châu (1962), Giáo trình Việt ngữ, T. 2, NXB Giáo dục, Hà Nội.

19.

Đỗ Hữu Châu (1973), “Trường từ vựng và các hiện tượng đồng nghĩa, trái
nghĩa”, Tạp chí Ngôn ngữ (4), tr. 46-55.

20.

Đỗ Hữu Châu (1982), “Ngữ nghĩa học hệ thống và ngữ nghĩa học hoạt
động”, Tạp chí Ngôn ngữ (1), tr. 12-26.

21.


Nam, Hà Nội.

8


28.

Phan Đức Chính (tổng chủ biên) (2012), Toán 8, T. 1, NXB Giáo dục Việt
Nam, Hà Nội.

29.

Phan Đức Chính (tổng chủ biên) (2013), Toán 7, T. 1, NXB Giáo dục Việt
Nam, Hà Nội.

30.

Phan Đức Chính (tổng chủ biên) (2013), Toán 7, T. 2, NXB Giáo dục Việt
Nam, Hà Nội.

31.

Phan Đức Chính (tổng chủ biên) (2013), Toán 8, T. 2, NXB Giáo dục Việt
Nam, Hà Nội.

32.

Trần Nhật Chính (2002), Sự phát triển của từ vựng tiếng Việt hiện đại (30
năm đầu thế kỷ XX: 1900 - 1930), Luận án Tiến sĩ Ngữ văn, Đại học Quốc
gia Hà Nội, Hà Nội.

39.

Đinh Văn Đức (1985), “Về một kiểu ý nghĩa ngữ pháp gặp ở thực từ tiếng
Việt”, Tạp chí Ngôn ngữ (4), tr. 11-12.

40.

Đinh Văn Đức (2001), Ngữ pháp tiếng Việt - Từ loại, NXB Đại học Quốc
gia Hà Nội, Hà Nội.

41.

Lê Giang (2014), “Hà Nội thật lắm chuyện...giật gân!”, Báo Phụ nữ Thủ
đô (25), tr. 4.

42.

Lê Giang (2015), “Sỏi túi mật: phẫu thuật hay chung sống hòa bình?”, Báo

9


Phụ nữ Thủ đô (4), tr. 12.
43.

Nguyễn Thiện Giáp (1996), Từ và nhận diện từ tiếng Việt, NXB Giáo dục,
Hà Nội.

44.


điển thuật ngữ Văn học, NXB Giáo dục Việt Nam, Hà Nội.

51.

Hoàng Xuân Hãn (1948), Danh từ Khoa học (Toán, Lý, Hóa, Cơ, Thiên
văn), NXB Minh Tâm, Sài Gòn.

52.

Hoàng Văn Hành (1977), “Về tính hệ thống của vốn từ tiếng Việt”, Tạp chí
Ngôn ngữ (2), tr. 26-40.

53.

Hoàng Văn Hành (1981), “Về tính có lí do của các đơn vị từ vựng phái sinh
trong tiếng Việt”, Giữ gìn sự trong sáng của tiếng Việt về mặt từ ngữ, T. 2,
tr. 139-148.

54.

Hoàng Văn Hành (1983), “Về sự hình thành và phát triển thuật ngữ tiếng
Việt”, Tạp chí ngôn ngữ (4), tr. 26-34 .

55.

Hoàng Văn Hành (1991), Từ ngữ tiếng Việt trên đường hiểu biết và khám
phá, NXB Khoa học Xã hội, Hà Nội.

56.



62.

Cao Xuân Hạo (1998), Tiếng Việt - Mấy vấn đề ngữ âm, ngữ pháp, ngữ
nghĩa, NXB Giáo dục, Hà Nội.

63.

Trần Thị Hiền (2002), “Sự thâm nhập giữa thuật ngữ chuyên môn và lớp từ
vựng của ngôn ngữ toàn dân”, Kỉ yếu Hội nghị khoa học 2001: Những vấn
đề Ngôn ngữ học, tr. 132-141.

64.

Phan Thị Nguyệt Hoa (2012), Từ đa nghĩa từ vựng trong tiếng Việt hiện đại,
NXB Khoa học Xã hội, Hà Nội.

65.

Nguyễn Thái Hòa (1997), Dẫn luận phong cách học, NXB Giáo dục, Hà
Nội.

66.

Ngô Phi Hùng (2014), Nghiên cứu các phương thức cấu tạo hệ thuật ngữ
khoa học tự nhiên tiếng Việt (trên tư liệu thuật ngữ Toán - Cơ - Tin học, Vật
lí), Luận án Tiến sĩ Ngữ văn, Đại học Vinh, Nghệ An.

67.



73.

Đinh Trọng Lạc, Nguyễn Thái Hòa (1993), Phong cách học tiếng Việt, NXB
Giáo dục, Hà Nội.

74.

Hoàng Lan (2015), “Đặc quyền hay công bằng cho nữ giới”, Báo Phụ nữ Thủ
đô (9), tr. 16.

75.

Hoàng Lan (2015), “Thưởng Tết giáo viên: Khéo co mới...có”, Báo Phụ
nữ Thủ đô (4), tr. 16.

76.

Lưu Vân Lăng (1987), Vấn đề xây dựng thuật ngữ khoa học, Luận án Phó
tiến sĩ Khoa học Ngữ văn, Ủy ban Khoa học Xã hội Việt Nam, Viện ngôn
ngữ học, Hà Nội.

77.

Hồ Lê (1976), Vấn đề cấu tạo từ của tiếng Việt hiện đại, NXB Khoa học Xã
hội, Hà Nội.

78.

Lênin V.I. (1963), Lênin toàn tập, T. 25, NXB Sự thật, Hà Nội.


12


85.

Mac, Ăngghen, Lênin (1963), Mác, Ăngghen, Lênin bàn về ngôn ngữ, NXB
Sự thật, Hà Nội.

86.

Thu Mây (2015), “8 lý do nên ăn lựu đỏ”, Báo Phụ nữ Thủ đô (10), tr. 9.

87.

Hà Quang Năng (1981), “Một số suy nghĩ về hiện tượng chuyển loại trong
tiếng Việt”, Giữ gìn sự trong sáng của tiếng Việt về mặt từ ngữ, T. 2, tr. 4856.

88.

Hà Quang Năng (chủ biên) (2012), Thuật ngữ học - Những vấn đề lý luận và
thực tiễn, NXB Từ điển Bách khoa, Hà Nội.

89.

Nguyễn Thị Thanh Nga (2001), “Phương thức chuyển nghĩa và tạo đơn vị từ
vựng mới trên cơ sở nghĩa biểu trưng trong giao tiếp lời nói hàng ngày”, Tạp
chí Ngôn ngữ (4), tr. 4-15.

90.

Hoàng Phê (1980), “Chuẩn hóa tiếng Việt về mặt từ vựng”, Tạp chí Ngôn
ngữ (1), tr. 27-40.

97.

Hoàng Phê (chủ biên) (1997), Từ điển tiếng Việt, NXB Đà Nẵng và Trung
tâm Từ điển học, Hà Nội - Đà Nẵng.

98.

Hoàng Phê (2003), Lôgíc - Ngôn ngữ học, NXB Đà Nẵng, Đà Nẵng.

99.

Hoàng Trọng Phiến (1980), Ngữ pháp tiếng Việt: Câu, NXB Đại học và
Trung học chuyên nghiệp, Hà Nội.

13


100. Vũ Quang (tổng chủ biên) (2012), Vật lí 6, NXB Giáo dục Việt Nam, Hà
Nội.
101. Vũ Quang (tổng chủ biên) (2012), Vật lí 8, NXB Giáo dục Việt Nam, Hà
Nội.
102. Vũ Quang (tổng chủ biên) (2012), Vật lí 9, NXB Giáo dục Việt Nam, Hà
Nội.
103. Nguyễn Hữu Quỳnh (2007), Ngữ pháp tiếng Việt, NXB Từ điển Bách khoa,
Hà Nội.
104. Robins R.M. (2003), Lược sử ngôn ngữ học, bản dịch của Hoàng Văn Vân,
NXB Đại học Quốc gia Hà Nội, Hà Nội.

Việt, NXB Khoa học Xã hội, Hà Nội.
118. Lê Quang Thiêm (2003), Lịch sử từ vựng tiếng Việt thời kì 1858 - 1945,
NXB Khoa học Xã hội, Hà Nội.
119. Lê Quang Thiêm (2008), Ngữ nghĩa học (Tập bài giảng), NXB Giáo dục, Hà
Nội.
120. Lê Quang Thiêm (2009), “Về hai cặp chiều hướng phát triển nghĩa từ vựng
tiếng Việt từ sau 1945”, Tạp chí Ngôn ngữ & đời sống (3), tr. 6-10.
121. Lê Quang Thiêm (2011), “Biến đổi trong tiếp nhận và hội nhập của hệ thuật
ngữ tiếng Việt”, Tạp chí Ngôn ngữ & đời sống (9), tr. 1-5.
122. Lê Quang Thiêm (2011), “Tiếp cận triệt để phân tầng ngành và lưỡng phân
trong định hướng đào tạo chuyên ngữ tiếng Anh”, Tạp chí Ngôn ngữ & đời
sống (12), tr. 20-23.
123. Lê Quang Thiêm (2015), “Khắc phục tình trạng đa nghĩa của thuật ngữ trong
từ điển tiếng Việt”, Tạp chí Từ điển học & Bách khoa thư (1), tr. 4-7.
124. Lê Quang Thiêm (2015), “Thuật ngữ đồng âm thuộc các ngành khoa học
khác nhau trong tiếng Việt”, Tạp chí Ngôn ngữ & đời sống (2), tr. 1-5.
125. Đoàn Quang Thọ (chủ biên) (2008), Giáo trình Triết học, NXB Chính trị Hành chính, Hà Nội.
126. Đoàn Thiện Thuật (1977), Ngữ âm tiếng Việt, NXB Đại học và Trung học
chuyên nghiệp, Hà Nội.
127. Tièche M. (1970), Dạy con từ thuở còn thơ, bản dịch của Lê Văn Khoa,
NXB Thời Triệu, Sài Gòn.

15


128. Bùi Minh Toán, Lê A, Đỗ Việt Hùng (1997), Tiếng Việt thực hành, NXB
Giáo dục, Hà Nội.
129. Bùi Minh Toán (1999), Từ trong hoạt động tiếng Việt, NXB Giáo dục, Hà
Nội.
130. Bùi Minh Toán (chủ biên) (2008), Giáo trình ngữ pháp tiếng Việt, NXB Đại

dục, Hà Nội.
144. Nguyễn Văn Tu (1968), Từ vựng học tiếng Việt hiện đại, NXB Giáo dục, Hà
Nội.
145. Nguyễn Văn Tu (1976), Từ và vốn từ tiếng Việt hiện đại, NXB Đại học và
Trung học chuyên nghiệp, Hà Nội.
146. Cù Đình Tú (2007), Phong cách học và đặc điểm tu từ tiếng Việt, NXB Giáo
dục, Hà Nội.
147. Hoàng Tuệ (1962), Giáo trình Việt ngữ, T. 2, NXB Giáo dục, Hà Nội.
148. Nguyễn Quang Uẩn (chủ biên) (2011), Tâm lý học đại cương, NXB Đại học
Quốc gia Hà Nội, Hà Nội.
149. Mai Vân (2015), “La Vie triển khai chuỗi hoạt động vui xuân, đón Tết”, Báo
Phụ nữ Thủ đô (28), tr. 3.
150. Nguyễn Khắc Viện (chủ biên) (1995), Từ điển Tâm lý, NXB Thế Giới Trung tâm Nghiên cứu Tâm lý trẻ em, Hà Nội.
151. Phạm Hùng Việt (2003), Trợ từ trong tiếng Việt hiện đại, NXB Khoa học Xã
hội, Hà Nội.
152. Nguyễn Quang Vinh (tổng chủ biên kiêm chủ biên) (2011), Sinh học 8, NXB
Giáo dục Việt Nam, Hà Nội.
153. Nguyễn Quang Vinh (tổng chủ biên) (2012), Sinh học 6, NXB Giáo dục Việt
Nam, Hà Nội.
154. Nguyễn Quang Vinh (tổng chủ biên) (2012), Sinh học 9, NXB Giáo dục Việt
Nam, Hà Nội.
155. Nguyễn Quang Vinh (tổng chủ biên) (2013), Sinh học 7, NXB Giáo dục Việt
Nam, Hà Nội.
156. Xtêpanov Ju.X. (1977), Những cơ sở của ngôn ngữ học đại cương, NXB Đại
học và Trung học chuyên nghiệp, Hà Nội.
157. Nguyễn Như Ý (chủ biên) (1997), Từ điển giải thích thuật ngữ Ngôn ngữ

17



18


Blackwell Publishers, Oxford.
174. Pustejovsky J. (1995), The Generative Lexicon, The MIT Press, Cambridge.
175. Pustejovsky J., Boguraev B. (1996), Lexical Semantics.The problem of
Polysemy, Clarendon Press, Oxford.
176. Saeed J.I. (1999), Semantics, Blackwell Publishers, Oxford.
177. Stern G. (1931), Meaning and change of meaning (with special reference to
English language), Indiana University Press, Bloomington.
178. Thompson G. (1996), Introducing functional grammar, Arnord Publishers,
London.
179. Ullmann S. (1957), The Principles of Semantics,Basil Blackwell, Oxford.
180. Ullmann S. (1962), Semantics, An introduction to the science of meaning,
Basil Blackwell, Oxford.
181. Yule G. (1996), Pragmatics, Oxford University Press, Oxford.
182. Wierzbicka Anna (1996), Semantics, Primes and Universals, Oxford
University Press, Oxford.

19